Dubbele transitie 

Een transitie is een verschuiving van de ene toestand naar de andere, waarbij geldt dat de twee toestanden fundamenteel verschillende kenmerken hebben. Voor ecologische en maatschappelijke systemen betekent transitie dat er reorganisaties en transformaties moeten plaatsvinden, zodat er nieuwe structuren en systemen ontstaan. Concepten als de energietransitie, de maatschappelijke of bestuurlijke transitie, de stedelijke transitie en de economische transitie zijn doorgedrongen tot het vocabulaire van beleidsmakers en genieten de warme belangstelling van wetenschappers en onderzoekers over de hele wereld. 

De term “dubbele transitie” verwijst naar de gelijktijdige overgang naar een groenere en meer gedigitaliseerde toestand (Rehman et al., 2023). Het gaat dus om een combinatie van twee transities: duurzaamheid en digitalisering. Bij deze dubbele transitie maken digitale tools het mogelijk om duurzaamheidsdoelstellingen te halen en een klimaatneutrale toekomst met netto nul uitstoot na te streven. Tegelijkertijd wordt het digitaliseringsproces gestuurd door duurzame keuzes te maken, zodat de winsten uit het exploiteren van digitale tools eerlijk verdeeld worden over de verschillende bevolkingsgroepen en digitale middelen gebruikt worden om het maatschappelijk welzijn te waarborgen. Door de onderlinge wisselwerking tussen deze twee transitieprocessen kunnen ze elkaars resultaten versterken, zoals het terugdringen van vervuiling, beteugelen van de effecten van klimaatverandering, vergroten van de voedselveiligheid en ervoor zorgen dat digitalisering de kwaliteit van leven verbetert. 

De Europese Unie vervult een voortrekkersrol bij de dubbele transitie door een reeks acties en initiatieven op te zetten die specifiek gericht zijn op sectoren die qua groei moeilijk af te remmen zijn, zoals landbouw, voedselproductie, transport, bouw en energieproductie. Daarnaast vindt de EU het erg belangrijk dat volwassenen de essentiële vaardigheden en competenties verwerven om mee te kunnen gaan in de dubbele transitie en hieraan actief bij te dragen. In het rapport Naar een groene en digitale toekomst benadrukt het Gemeenschappelijk Centrum voor Onderzoek van de Europese Commissie (Muench et al., 2022) dat de beroepsbevolking en alle burgers de mogelijkheid tot bijscholing geboden moet worden. Enerzijds om de dubbele transitie te steunen en te versnellen, anderzijds om hen te helpen om zich aan te passen aan de nieuwe technologische en sociaaleconomische omstandigheden die met deze transitie gepaard gaan. In de Europese vaardighedenagenda voor duurzaam concurrentievermogen, sociale rechtvaardigheid en veerkracht (Europese Commissie, 2020) staat expliciet vermeld dat het ontwikkelen en aanscherpen van de vaardigheden die volwassenen nodig hebben voor de dubbele transitie de hoogste prioriteit heeft. 

Competenties die vereist zijn voor de dubbele transitie 

Transities zijn processen waarbij veel verschillende competenties worden aangesproken, doordat mensen worden geconfronteerd met veranderingen die grote invloed hebben op hun werk en privéleven. Zo worden ze bijvoorbeeld gedwongen om hun oude gewoontes achter zich te laten, hun denkpatroon en levenswijze te veranderen en een nieuwe werkcultuur te omarmen. Bovendien moeten ze nadenken over de impact die hun eigen handelen heeft op de toekomst en moeten ze binnen een gedigitaliseerde en duurzame samenleving een andere vorm weten te geven aan hun eigen bestaan. Transities uit het verleden hebben ons geleerd dat iemands welzijn tijdens periodes van drastische maatschappelijke en technologische veranderingen afhankelijk is van zijn of haar aanpassingsvermogen. En dit aanpassingsvermogen wordt voor een groot deel bepaald door de vaardigheden en competenties waarover die persoon beschikt. 

Een dubbele transitie is een uniek en dynamisch fenomeen dat een breed scala aan competenties vereist om de verandering bij te kunnen benen en om zowel privé als op het werk goed te kunnen gedijen. Voor deze dubbele transitie zijn competenties op het gebied van duurzaamheid en digitalisering cruciaal. Onder eerste categorie vallen competenties die volwassenen in staat stellen om te begrijpen wat duurzaamheid nou precies inhoudt en om het belang ervan in te zien om op een duurzame manier te werken en in het leven te staan. Bij de tweede categorie gaat het om de kennis, instelling en vaardigheden die mensen nodig hebben om op een veilige manier optimaal gebruik te kunnen maken van bestaande en opkomende digitale technologieën, maar ook om zichzelf en de maatschappij te beschermen tegen de mogelijke gevaren die het gebruik hiervan met zich meebrengt. 

De Europese Unie heeft twee kaders ontwikkeld voor deze twee categorieën. 

GreenComp (Bianchi et al., 2022) is het Europees competentiekader voor duurzaamheid. Hierin staan belangrijke duurzaamheidscompetenties waarmee mensen van alle leeftijden en opleidingsniveaus kunnen uitgroeien tot kritische, systematische denkers die zich willen inzetten voor een beter milieu en een duurzamere maatschappij. GreenComp beslaat vier onderling verbonden competentiegebieden, die elk uit drie competenties bestaan. Deze competentiegebieden zijn: “het belichamen van duurzaamheidswaarden”, “het omarmen van de complexiteit van duurzaamheid”, “het visualiseren van een duurzame toekomst” en “het nastreven van duurzaamheid”. 

DigComp (Vuorikari et al., 2022) is het Europees kader voor digitale competenties. Dit kader omvat vijf hoofdgebieden met competenties die mensen in staat stellen om zelfbewust, kritisch en verantwoordelijk met digitale tools om te gaan en om deze tools te gebruiken om te leren, te werken en deel te nemen aan de samenleving. De in DigComp vermelde gebieden hebben betrekking op informatie- en datageletterdheid, maar ook op het vermogen om te communiceren en samen te werken in de digitale wereld, om digitale content te creëren en om problemen binnen digitale omgevingen op te lossen. Daarnaast stelt DigComp dat gebruikers moeten weten hoe ze hun apparaten en digitale content het beste kunnen beveiligen en wat ze kunnen doen om de potentiële negatieve impact van digitale technologie op hun gezondheid en het milieu tegen te gaan. Hoe kunnen volwassenen competenties verwerven voor de dubbele transitie? Volwassenen voorzien van de competenties die zijn opgenomen in GreenComp en DigComp is verre van eenvoudig. 

Deze twee kaders bieden weliswaar nuttige informatie waarop omscholing en bijscholing van volwassenen kan worden gebaseerd, maar voor professionals die zich bezighouden met het inhoudelijke programma van volwasseneneducatie blijft het een uitdaging om dit alles aan te passen aan een specifieke sociaal-culturele en werkgerelateerde context. Daarom is het belangrijk om innovatieve modellen te ontwerpen (en valideren) die gericht zijn op de competenties die nodig zijn voor deze dubbele transitie. Door een combinatie van ervaringsleren en sociaal leren te integreren in deze modellen kan er een op de lerende gericht ontwikkelingsproces tot stand gebracht worden, waarbij iemand de ruimte krijgt om in de praktijk te werken aan zijn of haar competenties op het gebied van duurzaamheid en digitalisering.

Bovenstaande illustraties zijn beschikbaar op 3D Bay (https://3dbay.io/) onder 'CC Licenses'.

Elke groep lerenden heeft een ander vertrekpunt voor dit competentieontwikkelingstraject, maar verschilt ook qua ervaringsniveau en perspectief. Een zogeheten 'multi-actor' aanpak (d.w.z. samenwerking tussen diverse partijen) is dan ook heel geschikt om reeds aanwezige kennis te koppelen aan de competenties die in het kader van GreenComp en DigComp worden nagestreefd. Samenwerkingsverbanden met ondernemingen, aanbieders van trainingen en vakopleidingen, ngo's, intermediairs op het gebied van de dubbele transitie, universiteiten en burgerorganisaties kunnen helpen om de dynamiek van maatschappelijke interactie tussen deze zeer uiteenlopende partijen te benutten en om competenties uit diverse domeinen samen te brengen. 

Referenties 

Bianchi, G., Pisiotis, U., and Cabrera, M. (2022). GreenComp: The European Sustainability Competence Framework. Publications Office of the European Union, Luxembourg. Available at: https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/bitstream/JRC128040/JRC128040_001.pdf 

European Commission. (2020). European skills agenda for sustainable competitiveness, social fairness and resilience. Available at: https://migrant-integration.ec.europa.eu/sites/default/files/2020-07/SkillsAgenda.pdf  

Muench, S., Stoermer, E., Jensen, K., Asikainen, T., Salvi, M. and Scapolo, F. (2022). Towards a Green and Digital Future, Publications Office of the European Union, Luxembourg, doi:10.2760/977331, JRC129319. 

Rehman, S. U., Giordino, D., Zhang, Q., & Alam, G. M. (2023). Twin transitions & industry 4.0: Unpacking the relationship between digital and green factors to determine green competitive advantage. Technology in Society, 73, 102227. https://doi.org/10.1016/j.techsoc.2023.102227  

Vuorikari, R., Kluzer, S., and Punie, Y. (2022). DigComp 2.2: The Digital Competence Framework for Citizens. Publications Office of the European Union, Luxembourg. Available at: https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/bitstream/JRC128415/JRC128415_01.pdf  

Over Chrysanthi Charatsari 

Chrysanthi heeft een PhD in landbouweducatie en -voorlichting behaald aan de Aristoteles-universiteit van Thessaloniki. Ze heeft vier postdoctorale onderzoekstrajecten voltooid op het gebied van landbouwvoorlichting, rurale sociologie en volwasseneneducatie. Als wetenschappelijk verantwoordelijke of onderzoeksmedewerker neemt ze deel aan veel projecten die door de Europese Unie of nationale instanties gefinancierd worden. Een van haar onderzoeksactiviteiten betrof het ontwikkelen van een aangepaste versie van Farmer Field Schools voor Griekse boeren. Momenteel is ze gastdocent aan de Open Universiteit van Patras en postdoctoraal onderzoeker aan de Aristoteles-universiteit van Thessaloniki. Ze heeft meer dan 90 publicaties op haar naam staan, waaronder papers in vaktijdschriften, bijdragen aan wetenschappelijke bundels en verslagen van internationale en nationale conferences. Haar onderzoeksinteresse ligt op het gebied van landbouwvoorlichting en -educatie, landbouwinnovatie, digitalisering, duurzaamheidstransities en innovatieve leertechnieken.