ok. 6 minut czytania - polub, linkuj, komentuj!

---

Spacery historyczne, czyli poświęcone zwiedzaniu zabytków danego regionu, uprawiano już w starożytności. Przykładowo „ojciec historii” Herodot podziwiał mury Babilonu, wielu zaś Ateńczyków i Rzymian – piramidy i Sfinksa w Egipcie. Również spacery botaniczne, poświęcone poznaniu szaty roślinnej jakiejś okolicy, uprawiano od wieków, w ramach nauczania o ziołach leczniczych na ich naturalnych stanowiskach występowania. Sprzyjała temu względna bliskość uczelni do hotspotów różnorodności biologicznej w okolicach prowansalskiego Montpellier czy Salerno na Sycylii. Co najmniej od kilkunastu lat podobne spacery organizuje się w Polsce dla wszystkich chętnych, zaciekawionych florą ich okolic.

^{Fot. Pexels / Ekaterina Bolovtsova}

Doskonałymi miejscami dla tego edukacji ekologicznej będą wszelkiego rodzaje ogrody botaniczne oraz zbliżone do nich instytucje: palmiarnie, oranżerie, kolekcje ziół leczniczych, ogrody zoobotaniczne, nawet niektóre akwaria publiczne i specjalistyczne gospodarstwa rolne, udostępniane publiczności. Oprowadzać można też po zieleńcach miejskich i przypałacowych, zwłaszcza tych rozległych, wyróżniających się szczególnie bogactwem na tle sąsiednich parków. Przykładowo Park Skaryszewski w Warszawie posiada bardzo ciekawe gatunki drzew, rzadko kiedy uprawianych w Europie. Przez dziesięciolecia Polski Ludowej park stanowił prawdziwy „matecznik” dla mnóstwa szkółkarzy, odciętych „żelazną kurtyną” od sadzonek z państw kapitalistycznych. „Skaryszak” należy do zieleńców o największych walorach rekreacyjnych, obok Łazienek Królewskich i Pól Mokotowskich (Sikorski i in. 2010, Szumacher 2010, Romanowski 2015).

Pomysł łączenia tematyki botanicznej lub faunistycznej z historyczną wydaje się nowatorski, a zarazem dość karkołomny. Zwłaszcza teraz, w dobie rosnącej specjalizacji oraz pogardy dla wiedzy encyklopedycznej. Tym niemniej takie łączone spacery botaniczno-historyczne lub ornitologiczno-historyczne są równie stare jak sama idea parków narodowych.

W parkach narodowych od początku jednakowo wiele uwagi poświęcano ochronie i popularyzacji wiedzy nt. zabytków kultury, jak i osobliwości przyrody (Symonides 2008, Pawlaczyk 2012, Klub 2023). Wspaniale widać to chociażby w Drawieńskim Parku Narodowym zabezpieczającym nie tylko ostatnie tarliska certy i troci wędrownej, lecz także resztki umocnień Wału Pomorskiego (Marcinkiewicz 2003). Z kolei Puszcza Kampinoska była w latach 40. XX w. swego rodzaju muzeum walk oraz męczeństwa Polaków i Żydów. Dopiero potem stała się ważną, choć ukształtowaną ręką człowieka, bo świadomie zdziczaną ostoją łosia, rysia i bobra. Pomimo wspaniałego rozwoju bazy dydaktycznej w postaci centrów edukacji, ścieżek edukacyjnych przy szlakach, biuletynu oraz profili w mediach społecznościowych, większość turystów oraz mieszkańców samej Puszczy jeszcze w 2016 r. wciąż nie chciała uwierzyć, że KPN to światowy rezerwat biosfery. Nie potrafili wymienić żadnego z gatunków chronionych (Dzioban 2016).

      ^{Spacer botaniczno-historyczny po warszawskim Muranowie. Fot. Kasia Sobczak, Muzeum POLIN.}

Jakkolwiek edukatorki/edukatorzy dzieci i dorosłych mają zwykle wykształcenie kierunkowe przyrodnicze lub humanistyczne, to konieczność zastępowania urlopowanych i chorych koleżanek/kolegów sprawia, że po kilku latach pracy potrafią z jednakową swadę oraz znawstwem opowiadać o pomnikach przyrody, jak i o pomnikach dawnych dziejów człowieka na danym terenie. Ponadto dawne formy użytkowania lasów i łąk nierzadko zadecydowały o ich dzisiejszej różnorodności biologicznej.

Prócz parków narodowych równie dobrymi miejscówkami na spacery botaniczno-historyczne czy ornitologiczno-, motylowo- itd. -historyczne są niektóre rezerwaty, użytki ekologiczne oraz skanseny z sadami odmian historycznych. Warto tu wspomnieć rezerwat Krzemionki Opatowskie (gm. Sudół), chroniący największe na świecie neolityczne kopalnie krzemienia pasiastego, ogłoszony niedawno Obszarem Światowego Dziedzictwa UNESCO. Znajduje się tam doskonale wyposażone muzeum archeologiczne (filia muzeum w Ostrowcu Świętokrzyskim), obejmujące m.in. ścieżki edukacyjne pod ziemią oraz rekonstrukcję wioski z epoki kamienia.

Dla przyrodników równie fascynująca jest flora i fauna tego terenu. To jedna z ważniejszych w Polsce ostoi gniewosza plamistego, gdzie wciąż kręci się filmy edukacyjne (dawniej dla tv, dziś raczej na YouTube) o tym rzadkim, a sympatycznym gadzie. Widuje się tu modliszki i rzadkie „wilkołaki owadziego świata” – modraszki. Tutejsze niewielkie lasy i zarośla cechują się wyjątkowym nagromadzeniem stanowisk gatunków górskich i stepowych w centrum Polski. O pewnych grzybach Krzemionek można opowiadać godzinami, nie nużąc przy tym słuchaczy. W tym roku sprowadzono tu owce wrzosówki, by pomogły w odtworzeniu suchych i ciepłych pastwisk, tzw. muraw kserotermicznych. Nic dziwnego, że botanik czy entomolog mają tu o czym opowiadać. I co pokazać na żywo!

Doskonałym miejscem spacerów historyczno-botanicznych pozostaje Park w Żelazowej Woli. Już od chwili jego założenia, planowano przestrzeń obok domu rodzinnego Fryderyka Chopina zapełniać zielenią urządzoną z zamysłem godnym twórczości geniusza. Wyjątkowemu pianiście i kompozytorowi oddali hołd wyjątkowi architekci zieleni z prof. Franciszkiem Krzywdą-Polkowskim oraz jego ówczesną studentką Aliną Scholtzówną (potem Scholtz-Richert) na czele.

Dzięki ogromnej popularności kompozycji Chopina w Japonii Park w Żelazowej Woli wzbogacił się o wiele drzew oraz bylin z Kraju Kwitnącej Wiśni, skądinąd trudno dostępnych w Europie. Zdecydowana większość drzew, krzewów oraz roślin zielnych pochodziła jednak z darów polskich firm ogrodniczych: szkółek prywatnych, zakładów komunalnych, nadleśnictw oraz ogrodów botanicznych. Pierwszym kuratorem kolekcji dendrologicznych Żelazowej Woli był Włodzimierz Seneta, autor popularnych do dziś podręczników. Park dworski koło domu rodzinnego Chopina od lat 30. minionego wieku wyznaczał trendy w polskiej architekturze zieleni. Przykładowo, to tu po raz pierwszy eksponowano na większą skalę rośliny wrzosowate, nie tylko rododendrony, wrzośce i ozdobne odmiany wrzosu, lecz także rozmaite kolekcjonerskie rarytasy np.: kalmie, manzanitę newadzką oraz enkianty (Dolatowski i Dudek-Klimiuk 2015, Dolatowski i Buchholz 2018, Łukaszkiewicz i in. 2019, Tkaczyk-Piechna 1997, 1998). Nagromadzenie egzotów sprawiło, że Park w Żelazowej Woli stał się „laboratorium pod chmurką” do badań nad mrozoodpornością oraz miejscem selekcji nowych odmian na bazie potomstwa żelazowowolskich okazów (np.: Chylarecki 1975).

Cenne pamiątki historyczne spotkać można również w niektórych ogrodach zoologicznych i botanicznych. Dość wspomnieć Willę Państwa Żabińskich w stołecznym zoo albo Dworek Kościuszków w lubelskim Ogrodzie Botanicznym UMCS.

^{Źródło: Muzeum POLIN.}

Bez względu na to, czy prowadzę moje spacery botaniczno-historyczne po niemal bezludnych dziś puszczach, czy po wielkim mieście (jak ostatnio po warszawskim Muranowie, śladami roślin typowych dla ruin getta, a potem placów budowy powstającej z ruin Warszawy), zawsze przestrzegam złotych zasad dobrej andragogiki.

• Staram się zadbać o dobrą słyszalność.
• Nikogo nie zmuszam do uczestnictwa w całym przemarszu.
• Dostosowuję tempo do najwolniejszych uczestniczek/uczestników.
• Dążę do maksymalnej jasności przekazu.
• Chętnie odpowiadam na pytania, a w razie potrzeby sam ich nieco zadaję.

Tak jak polu ornemu dobrze robi płodozmian, tak i słuchacz(k)om na spacerze historyczno-botanicznym dobrze robią przeskoki tematyczne oraz ukazywanie związków między działalnością człowieka a współczesną florą. To szczególnie ważne teraz, gdy wszyscy obywatele UE powinni hamować rozprzestrzenianie się inwazyjnych gatunków obcych roślin. Do tego jednak wszystkim dorosłym konieczne jest pewne minimum wiedzy o nazwach pospolitych gatunków obcych, ich pochodzeniu oraz dzisiejszych zastosowaniach. To już jednak nieco inna historia!

---

Adam Kapler – botanik, dziennikarz naukowy i historyk nauki. Przepracował ponad 12 lat w PAN Ogrodu Botanicznego – Centrum Zachowania Różnorodności Roślin w Powsinie. Pełnił szereg funkcji w towarzystwach naukowych i organizacjach ekologicznych m.in.: skarbnika Oddziału Warszawskiego Polskiego Tow. Botanicznego, członka komisji rewizyjnej Centrum Ochrony Mokradeł i Polskiego Tow. Ekologicznego. Pisuje artykuły do czasopism ogrodniczych i naukowych m.in. „Aquatic Botany", „Conservation Genetics”, „Plant Cell Tissue and Organ Culture”, „Pasieki24” oraz „Szkółkarstwa”. Regularnie współpracuje z fundacjami, parkami narodowymi, muzeami jak również komercyjnymi firmami ogrodniczymi i łąkarskimi. Konsultuje instalacje artystyczne oparte o glebę i żywe rośliny m.in.: „Ziemię” Martynki Wawrzyniak oraz „Łąkę Pamięci” Natalii Budnik. Od 2022 r. zatrudniony w Wydziale ds. Spraw Środowiskowych KZGW PGW Wód Polskich.

---

Interesujesz się edukacją osób dorosłych w zakresie ekologii?

Szukasz inspiracji, sprawdzonych źródeł informacji i niestandardowych form pracy?

Tutaj zebraliśmy dla Ciebie wszystkie artykuły na ten temat opublikowane na polskim EPALE!

---

Zobacz także:

Łąki kwietne w edukacji dorosłych

Edukacja dorosłych w oceanariach na przykładzie Akwarium Gdyńskiego

Jak pytać i jak odpowiadać na pytania w edukacji ekologicznej?

Edukacja dorosłych na rzecz walki ze światowym kryzysem zapyleń

Segregacja śmieci - edukacja dorosłych w ogrodzie botanicznym PAN

Zrównoważony rozwój. Edukacja dorosłych dla zrównoważonego rozwoju

---

Źródła:

Chylarecki, H. (1975). Badania nad mrozoodpornością wybranych drzew i krzewów ozdobnych w Polsce oraz selekcja osobników matecznych. Arboretum Kórnickie, 20: 145-177.

Dolatowski, J., & Dudek-Klimiuk, J. (2015). Notatki o zasobach roślinnych i historii parku w Żelazowej Woli. Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego, 63: 59-68.

Dolatowski, J., & Buchholz, M. (2018). Szkółki róż Katriela i Arona Eizyków. Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego, 66: 27-54.

Dzioban, K. (2016). Działalność edukacyjna w Kampinoskim Parku Narodowym. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, 18: 122-128.

Jackiewicz, B., & Borowski, J. (1998). Rośliny pnące na budowlach zabytkowych. Ochrona Zabytków, 4: 402-417.

Klub, P. (2023). Propozycja uzupełnienia sieci polskich parków narodowych. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze, Kraków.

Łukaszkiewicz, J., Fortuna-Antoszkiewicz, B., & Rosłoń-Szeryńska, E. (2019). Ursynowska szkoła architektury krajobrazu - mistrzowie i ich dzieło (cz. 1). Acta Scientiarum Polonorum. Architectura, 18, 1: 133-146.

Marcinkiewicz, R. (2003). Wał Pomorski w... Drawieńskim Parku Narodowym. Bociek. Biuletyn Klubu Przyrodników, 1-2:73-74.

Pawlaczyk, P. (2012-13). Aktualne problemy funkcjonowania ochrony parków narodowych z perspektywy organizacji pozarządowych. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3,2013: 43-59.

Romanowski, J. (red.) (2015). Park Skaryszewski w  Warszawie – przyroda i  użytkowanie. Wyd. UKSW, Warszawa.

Sikorski, P., Borowski, J., Sikorska, D., Wierzba, D., Kehl, J., & Włodarczyk, S. (2010). Mało znane parki i zieleńce Warszawy jako rezerwuar dzikiej przyrody. Ss. 103-117. [W:] Obidziński A. (red.) Z Mazowsza na Polesie i Wileńszczyznę. Zróżnicowanie i ochrona szaty roślinnej pogranicza Europy Środkowej i Północno-Wschodniej. Polskie Tow. Botaniczne, Warszawa.

Symonides, E. (2008). Ochrona przyrody. Wyd. UW, Warszawa.

Szumacher, I. (2010). Potencjał rekreacyjny parków miejskich. Problemy Ekologii Krajobrazu, 27: 487-490.

Tkaczyk-Piechna, B. (1997). W poszukiwaniu architektoniki; dwa parki – pomniki autorstwa prof. Franciszka Krzywdy-Polkowskiego. [W:] Rylke J. (red.), Przyroda i miasto. T. I. (strony 143–159). Wydawnictwo SGGW, Warszawa.

Tkaczyk-Piechna, B. (1998). Park-pomnik wkładem sztuki ogrodowej okresu międzywojennego w upamiętnienie wybitnych polskich postaci i wydarzeń historycznych. ss. 101–109. [W:] (Wolski P. red.). Ochrona dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego w Polsce. Sesja naukowa poświęcona pamięci prof. dr. hab. Longina Majdeckiego… Warszawa 16–17.12.1998.

https://muzeum.nifc.pl/pl/muzeum/edukacja-artykul/1636_spacer-sciezkami-fryderyka-chopina-zwiedzanie-z-przewodnikiem [dostęp 21.08.2023]

https://muzeumostrowiec.pl/krzemionki/ [dostęp 21.08.2023]

https://muzeumostrowiec.pl/krzemionki/muzeum-archeologiczne/przyroda/ [dostęp 21.08.2023]

https://muzeumostrowiec.pl/krzemionki/muzeum-archeologiczne/rekonstrukcja-osady-neolitycznej/ [dostęp 21.08.2023]

https://sklep.swojskieklimaty.org.pl/produkt/spacer-botaniczny/ [dostęp 21.08.2023]

https://bielany.um.warszawa.pl/-/misja-las-spacer-botaniczny [dostęp 21.08.2023]

https://blimsien.com/spacer-botaniczny-fajny-sposob-na-spedzenie-popoludnia/ [dostęp 21.08.2023]

http://www.ogrod.uw.edu.pl/zwiedzanie/wydarzenia-w-ogrodzie/wlokna-i-barwy-spacery-z-edukatorami4 [dostęp 21.08.2023]

https://www.jak-ugryzc-las.pl/produkt/prywatny-spacer-botaniczny-elk-i-okolice/ [dostęp 21.08.2023]

https://ogrod.uj.edu.pl/aktualnosci/-/journal_content/56_INSTANCE_3NvLi1BQuAi7/9371677/145752908 [dostęp 21.08.2023]

https://www.jhi.pl/wydarzenia/nieujarzmione-rosliny-muranowa--spacer-botaniczny,1901 [dostęp 21.08.2023]

https://muzeumwarszawy.pl/wydarzenia/regeneracja-roslin-w-miescie-spacer-botaniczny-z-urszula-zajaczkowska/ [dostęp 21.08.2023]

https://ogrod-powsin.pl/spacery-z-przewodnikiem/ [dostęp 21.08.2023]