ok. 7 minut czytania - polub, linkuj, komentuj!

Kilka miesięcy temu miałam okazję uczestniczyć w inspirującym wykładzie polskiej historyczki sztuki, Prof. Irmy Koziny, która charakteryzując specyfikę malarstwa niderlandzkiego, w sposób szczególny skoncentrowała się na dziełach Pietera Bruegla. Warto w tym miejscu przypomnieć, że malarz ten, jako baczny obserwator transformacji społecznych, politycznych i religijnych w  XVI-wiecznej Europie, namalował niezwykły obraz, gdzie w sugestywny sposób ukazał  kondycję natury ludzkiej, odwołując się do przysłów. Bruegel zobrazował świat, dotykając problemów ponadczasowych i tym samym ukazuje nam edukacyjno-wychowawczy wymiar przysłów i sentencji.

Na obrazie ukazanych zostało ponad sto przysłów i wyrażeń idiomatycznych, przedstawiających ówczesne społeczeństwo i świat, który zdaniem wielu był wówczas przewrócony do góry nogami. Stąd też wywodzi się jeden z alternatywnych tytułów dzieła: "Świat do góry nogami". W sposób świadomy autor dzieła połączył sztukę mowy ze sztuką obrazowania, eksponując głupotę, amoralność i regres społeczny. Wszystko ma swoją wymowę, która odzwierciedla ówczesny świat i dystans artysty do swoich współczesnych[1].

Wykład ten spowodował, że zaczęłam myśleć o znaczeniu przysłów w przestrzeni andragogicznej, czym w tym miejscu chciałabym się z Wami podzielić.  

^{Źródło: Wikipedia}      

O przysłowiach słów kilka

Przysłowia są jednostką tekstu, tworem literacko-językowym mającym bardzo często postać rymowanego zdania. Przysłowia są zestawem porad życiowych, które modelują społeczne zachowania i kodyfikują wiedzę powszechnie znaną wśród danej ludności za pomocą sądów uogólniających[2]. Swoje pochodzenie przysłowia zawdzięczają w dużej mierze starożytnemu piśmiennictwu, przede wszystkim Biblii oraz greckim i rzymskim filozofom, pisarzom i poetom, ale także łacinie średniowiecznej i literaturze XVI i XVII wieku (por. Mieder/Rohrich 1977: 26). Należy jednakże podkreślić, iż piśmiennictwo antyczne, średniowieczne czy też szesnasto- i siedemnastowieczne jest jedynie pierwszym pisemnym dowodem na istnienie danego przysłowia. Ich pochodzenie jest bardzo często dużo starsze i wywodzi się głównie z ustnych przekazów ludowych[3].

Kinga Kuszak  przypomina, że pojęcie przysłowie ma swoje źródło w łacińskim proverbum, w którym cząstko pro określa „zamiast”, zaś verbum – „słowo”, co wskazuje na to, że używa się go zamiast „zwykłych słów”. Proverbum wyraża pogląd, opinię na jakiś temat. Przysłowie zwykle składa się z dwóch wyraźnie dających się wyodrębnić członów, z których jeden wskazuje na przyczynę, zaś drugi odnosi się do określonego skutku, konsekwencji. Niezwykle ważnym elementem przysłowia jest rym, który spaja dwie jego części, pozwala też na łatwiejsze jego zapamiętanie oraz zrozumienie. Bardzo często treści które zawiera proverbum wymagają interpretacji niebezpośredniej, uchwycenia ich pośredniego, metaforycznego znaczenia[4]. Kolejną cechą przysłów jest ich obrazowość. Opisują one rzeczywistość zarówno tę abstrakcyjną, jak i tę namacalną - poprzez obrazy, które towarzyszą jej w życiu codziennym. Stąd częstymi motywami w przysłowiach są elementy natury czy rzeczy z bezpośredniego środowiska człowieka[5]. Autorem pojęcia „przysłowie” w języku polskim jest Aleksander Maksymilian Fredro, który w 1658 roku opracował pierwszy zbiór przysłów pod nazwą „Przysłowia mów potocznych albo przestrogi: obyczajowe, radne, wojenne”. Syntetyczna forma proverbum umożliwia wyrażenie tego, co uznaje się za ważne i wartościowe w sposób możliwie prosty i uniwersalny[6].

Z kolei Patryk Zając pisze:

„Powszechnie uważa się, że istnieją wartości i pojęcia uniwersalne dla ludzi wszystkich kultur, np. dobro, zło, śmierć. Podobne założenie można przyjąć w odniesieniu do tekstów kultury, których szczególnym przykładem są przysłowia. Implikuje ono istnienie w różnych językach paremii wyrażających te same znaczenia”.        

Czego Jaś się nie nauczy tego Jan nie będzie umiał, czyli ANDRAGOGICZNY KONTEKST

Z  andragogicznego punktu widzenia, szczególnie ważne w tym miejscu wydają się słowa Piotr Olesia, który zaznacza, że refleksja nad życiem jest podstawowym mechanizmem przepracowywania doświadczeń. Dotyczy to zarówno wiedzy gromadzonej dzięki osobistym doświadczeniom, jak i nabytej w drodze spotkania z innymi. Autor odwołuje się do niezwykle trafnych spostrzeżeń Staudingera, który pisze:

„Refleksja nad życiem z definicji niekoniecznie odnosi się do całej osobistej przeszłości, ale może odnosić się do pojedynczych wydarzeń życiowych lub ciągów wydarzeń. Można także ją tworzyć raczej wokół głównych tematów życia (np. przyjaźń, autonomia i autorytet) niż chronologii życia. Przedmiotem refleksji nad życiem z definicji nie jest całe życie. Raczej jej przedmiot określony zostaje na przykład przez wiek osoby dokonującej refleksji i przez funkcję, jakiej refleksja ma służyć, albo przez czynnik spustowy, który ją spowodował”[7].

Być może warto przyglądnąć się przysłowiom jako efektowi świadomie podjętej refleksji nad życiem i ludzkimi doświadczeniami, ale też potraktować je jako katalizator do snucia refleksji nad życiem i doświadczeniem człowieka? Z pewnością byłaby to pewna wskazówka do projektowania zadań w przestrzeni andragogicznej. To bowiem właśnie andragogiczna refleksja dotycząca procesu całożyciowego uczenia się człowieka oraz badania psychologiczne pozwoliły na zaprzeczenie przysłowia funkcjonującego w myśleniu zdroworozsądkowym i potocznym wielu osób dorosłych (będącego niejednokrotnie usprawiedliwieniem niewiedzy osób dorosłych): "Czego Jaś się nie nauczy, tego Jan nie będzie umiał".        

Przysłowia współcześnie

Odwołując się do powyżej przedstawionego rozumienia przysłowia, można zwrócić uwagę na znaczenie ustnego przekazu w tworzeniu tradycji i wskazać na rolę przysłowia jako nośnika wartości tradycyjnych, a więc takich, które odnoszą się i/lub zawierają w swojej treści pojęcia: dobra, pracowitości, piękna, szczęścia, mądrości, czy cnoty. W tym miejscu  warto odnieść się do kilku refleksji na temat współczesnego miejsca przysłów w naszej codzienności, bowiem  współczesność  właśnie odwołuje się do wartości wyrażonych w przysłowiach na kilka możliwych do uchwycenia sposobów:

• Wykorzystanie tradycyjnych przysłów w wypowiedziach, tekstach prasowych, literaturze, tekstach reklam – odwołanie do tradycyjnych wartości; wykorzystanie tradycyjnych przysłów w nowych kontekstach sytuacyjnych i znaczeniowych poprzez tradycyjną formę językową wyeksponowanie nowych wartości[8];
• Wykorzystanie przysłów w dydaktyce: w literaturze podkreśla się korzyści wynikające ze stosowania przysłów na zajęciach dydaktycznych, szczególnie zwracając uwagę na ich znaczenie w nauce języków obcych. Warto zaznaczyć, że przysłowia jako „mądrość narodów” są bogatym źródłem treści interkulturowych. Co więcej, przysłowia przyspieszają proces przyswajania języka, ugruntowują umiejętności i wiedzę już nabytą, a także działają motywująco na uczących się. Ponadto pomagają budować mosty między różnymi kulturami, pozwalając dostrzec wspólne elementy dla różnych języków i kultur. Przez to wpływają pozytywnie na rozwój kompetencji interkulturowej. W kontekście wielojęzyczności przyśpieszają proces przyswajania przynajmniej dwóch języków obcych i rozwijają wiedzę w zakresie znajomości własnej kultury i tradycji[9].
• Wykorzystanie przysłów w reklamie: Jak zauważa Kinga Kuszak, twórcy reklam doskonale zdają sobie sprawę, jak potężnym narzędziem jest język, a dzięki wykorzystaniu werbalnych komunikatów perswazyjnych możliwe jest odwołanie się w komunikatach reklamowych do wartości powszechnie uznanych, jak: zdrowie, bezpieczeństwo, pokój, miłość, przyjaźń, czy akceptacja. Sięgają więc po przysłowia. Twórcy reklam wykorzystują zarówno przysłowia zakorzenione w tradycji językowej, jak i powołują do życia nowe. Cechą charakterystyczną jednych i drugich jest zawsze sugestywność, zrozumiałość, forma łatwo zapadająca w pamięć odbiorców oraz zwięzłości komunikatu. Takie powiedzenia łączące prostą formę językową z uniwersalnym przesłaniem, wzmocnione dodatkowo sugestywnym obrazem, stają się częścią systemu językowego współczesnego człowieka. Wykorzystanie tradycyjnych przysłów i wyrażonych przez nie wartości w języku reklamy pokazuje zapotrzebowanie społeczne na eksponowanie „prawd uniwersalnych i ponadczasowych”. Warto jednak podkreślić, że „współczesność kreuje nowe, nierzadko kontrowersyjne wartości, które zostają utrwalone w języku i zaczynają funkcjonować w świadomości społecznej, oddziałując na preferencje i wybory (nie tylko konsumpcyjne) jednostek i grup. Stają się wyznacznikami tego, co należy uznać za wartościowe”[10].
       

Oprócz przysłów zakotwiczonych w naszej rodzimej tradycji  i kulturze ogromną rolę przypisuje się również przysłowiom zapożyczonym, które wskutek tłumaczeń z innych języków na stałe zagościły w kulturze naszego społeczeństwa. Zapożyczenia przysłów z innych języków świadczą o istniejących podobieństwach między narodami w postrzeganiu świata, w obowiązujących normach, czy regułach współżycia społecznego[11]. W sposób szczególny widać to również na obrazie Pietera Bruegla (zachęcam do zapoznania się z interpretacją przysłów oraz ich polskimi odpowiednikami).

Chciałabym również w tym miejscu zapytać Was Drogie Czytelniczki oraz Drodzy Czytelnicy, jakie miejsce w Waszym życiu i „refleksji o życiu” pełnią przysłowia? Posługujecie się nimi w przestrzeni dydaktycznej, doradczej czy  szkoleniowej?

dr Monika Sulik - doktor nauk humanistycznych, adiunkt, wykładowca akademicki. Swoje zainteresowania naukowo-badawcze rozwija przede wszystkim w obszarze zagadnień związanych z rozwojem człowieka dorosłego w ujęciu interdyscyplinarnym, ze szczególnym uwzględnieniem kontekstów biograficznych. Prowadzi autorskie zajęcia dydaktyczne z zakresu przedmiotu biografia w edukacji, w ramach którego przeprowadza warsztaty związane z wykorzystaniem metody biograficznej w andragogice i edukacji dorosłych. Certyfikowany trener i mentor akademicki.

Zobacz także:

Co ma piernik do edukacji? Czyli andragog na urlopie

Keep Calm i nie bój się (andragogicznych) pytań

Czy warto poznać biografię edukacyjną portiera domu publicznego?

Strach i edukacja, czyli duet (nie)doskonały

Kości zostały rzucone, czyli biograficzny "sześcian" w reflekcji andragogicznej

Z pamiętnika andragoga: a może by tak na chwilę przestać inspirować i...?