Coraz częściej zastanawiamy się nad alternatywnymi modelami funkcjonowania w świecie zdominowanym przez reguły kapitalistycznej logiki zarządzania, kryzys demokracji, populizm, dominację neoliberalnych elit powiązanych z globalnymi firmami technologicznymi. W sferze kultury przejawia się to poprzez rewizję modeli funkcjonowania i zarządzania instytucjami kultury, próby wprowadzania rozwiązań, które mają na celu uspołecznienie procesów decyzyjnych i wprowadzenie bardziej demokratycznych metod administrowania i sprawowania nad nimi kontroli. Dyskusje te prowadzone są nie tylko przez mniejsze instytucje należące do organizacji trzeciego sektora, ale stawiane są w centrum działań programowych największych muzeów. Poznańska Scena Robocza organizuje od kilkunastu miesięcy panele poświęcone kryzysowi instytucjonalnemu w ramach Laboratorium Praktyk Twórczych. Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie stanowi arenę realizacji „muzeum wspólnego”. Koncepcja polega na stworzeniu dość skomplikowanego mechanizmu, umożliwiającego artystom i artystkom oraz innym osobom związanym z kulturą faktycznie wpływać nie tylko na program muzeum, ale także na politykę kulturalną władz miejskich i państwowych. 

Te dwa przykłady, stanowią wyraz ogólniejszego trendu, który obserwujemy w wymiarze globalnym. Na gruncie instytucjonalnym, zwłaszcza placówek dziedzictwa, związane jest to z poszukiwaniem alternatyw wobec zachodniocentrycznych modeli działania i kierowania uwagi w stronę osiągnięć muzeów społecznych i wspólnotowych popularnych na tzw. globalnym południu. Na podstawie ich doświadczeń można wskazać kilka praktycznych metod pracy z dorosłymi, które stanowią inspirację nie tylko dla innego sposobu myślenia o organizacjach, ale także dla metod edukacji dorosłych w Polsce. 

Wspólnotowe tworzenie wiedzy i dialog międzypokoleniowy

To metoda polegająca na budowaniu wiedzy w oparciu o zaangażowanie społeczności w proces decyzyjny i edukacyjny. Wśród uczestników wzmacnia poczucie przynależności i sprawczości. Przykład stanowią muzea wspólnotowe w Meksyku znane jako museos comunitarios. Pierwsze powstały w stanie Oaxaca począwszy od 1985r. Punktem wyjścia dla każdego, było wspólne ustalane w społecznościach o czym powinno opowiadać muzeum, jakie historie prezentować, jak należy o nich mówić. Słowem, co i jak ma zostać zapamiętane przez kolejne pokolenia konkretnej wspólnoty. Każda z nich opracowała nieco inną procedurę. W Santiago Suchilquitongo (1988) organizowano spotkania w każdej z dzielnic i agencji, aby omówić i wybrać najistotniejsze do prezentacji tematy. Trzy najczęściej powtarzające się zostały następnie zrealizowane na wystawie. W Santiago Matatlán (2004) zdecydowano się na jedno walne zgromadzenie. W jego ramach powołano dziesięcioosobowe zespoły, które opracowywały własne pomysły. Z nich wybierano te najbardziej interesujące dla większości. 

Oprócz metod opartych na możliwie szerokiej reprezentacji stawiano również na bardziej dookreślone grupy. Na przykład w San Juan Guelavía (2010) propozycje wyjściowe opracowały kobiety. Następnie zostały one przedstawione w formie ankiety całej społeczności, która decydowała o wyborze. Z kolei w Santo Domingo Yanhuitlán (2013) komitet muzeum opracował rozwiązanie, którego aktywnym i znaczącym elementem były dzieci ze szkoły podstawowej. Ze swoimi rodzicami i dziadkami rozmawiały o kwestiach, którymi muzeum powinno się zająć. Dopiero potem ogólne zgromadzenie mieszkańców głosowało nad przedstawionymi propozycjami. 

Współpraca z grupami społeczności, wykorzystuje szereg rozwiązań i narzędzi, pozwalających na prowadzenie badań, definiowanie pytań, odkrywanie historii, które mają zostać opowiedziane. W ich opracowywaniu biorą udział historycy i historyczki, nauczyciele i nauczycielki, członkowie i członkinie społeczności, zwracając uwagę na metody uczestniczące historii mówionej i sposoby osiągnięcia konsensusu, znane również w Europie, takie jak burza mózgów i kategoryzacja pomysłów. Niezwykle cenna okazuje się również obserwacja i dokumentacja praktyk wspólnotowych, a także szczegółowa dokumentacja miejsc i terytoriów społeczności. Ich znaczenie wzmacnia, jak pokazywały doświadczenia Santo Domingo Yanhuitlán, międzypokoleniowy transfer wiedzy, który wykorzystuje dialog między pokoleniami jako metody uczenia się. Przy czym nie jest to przepływ jednostronny. Jego istota polega na tym, że starsi członkowie społeczności wiedzą o tradycji dzielą się z młodszymi, a młodsi wnoszą nowe perspektyw przypisujące tradycjom aktualne znaczenia. 

Mapowanie społeczności

Równie ważnym narzędziem edukacyjnym jest mapowanie społeczności. Polega na dokumentowaniu miejsc, zasobów i tradycji ważnych dla tożsamości lokalnej i budowaniu świadomości wspólnotowej. Jego przydatność sprawdzono w trakcie realizacji projektu EU-LAC-MUSEUMS. Miał on na celu przeprowadzenie analizy porównawczej małych i średnich muzeów wiejskich oraz ich społeczności w Europie, Ameryce Łacińskiej i na Karaibach. Adresatem były społeczności młodych zamieszkujących odległe od aglomeracji miejskich lokalizacje wiejskie i wyspiarskie. Celem - wyzwania jakie przed nimi stawia globalizacja potęgowana przez niestabilność społeczno-polityczną i środowiskową, brak dostępu do zasobów, wyludnienie i nieetyczny rozwój. Comiesięczne warsztaty w różnych krajach obejmowały szereg działań, które zachęcały młodych ludzi do angażowania się w lokalne środowisko przyrodnicze, dziedzictwo i tożsamość oraz do krytycznego myślenia o kwestiach, które ich dotyczą, takich jak nadmierna turystyka, wyludnienie, globalizacja i utrudniony dostęp do zasobów. Realizowany w ramach projektu program wymiany pozwalał na wzięcie udziału w „Spacerach Społecznościowych” („Community Walkabouts”), podczas których gospodarze wymiany organizowali przechadzki po swojej okolicy, wskazując na lokalizacje o szczególnym znaczeniu, takie jak miejsca kultu, budynki, twory przyrody i zwierzęta. Osoby uczestniczące były zachęcane do porównywania społeczności gospodarzy z ich własnymi. Ich zadania polegały na mapowaniu różnych wspólnot i prezentowaniu zabytków, zasobów i miejsc, które sami uznali za istotne osobom starszym. Prezentacje rejestrowano na potrzeby filmu dokumentalnego, natomiast mapy były również pokazywane w trakcie różnych uroczystości związanych z projektem. 

Edukacja przez działanie

Powszechnie stosowaną metodą jest edukacja przez działanie, która w tych kontekstach polega na uczeniu się poprzez wspólne zaangażowanie na rzecz społeczności, np. w obywatelskich projektach badawczych czy aktywnościach na rzecz ochrony i regeneracji środowiska. Często związane jest to z ekologicznym podejściem do edukacji, łączącym kwestie kulturowe z wyzwaniami środowiskowymi. Przykładem Narodowa Galeria Kajmanów w Gorge Town na wyspie Grand Cayman, której program stopniowo został przekierowany i podporządkowany zagadnieniom zmian klimatycznych co stanowiło zmianę na rzecz kompleksowego uczenia się na temat zrównoważonego rozwoju. Edukacja przez działanie nie polega więc na aktywności manualnej lub ruchowej, czy doświadczaniu, jak mogłoby się wydawać z perspektywy europejskiej, gdzie na gruncie instytucji dziedzictwa przede wszystkim tak jest kojarzona. Stanowi funkcję więzi społecznych, wynikający ze wspólnego robienia czegoś w aktywny sposób. Stąd aktywizm i zaangażowanie społeczne wynikające z tego działania stanowią również ważne metody edukacyjne. 

This work Museo Comunitario Despierta Hermano de Malalhue is licensed under Creative Commons Attribution 4.0 International

Museo Comunitario Despierata Hermano de Malalhue w Chile powstało po to, aby zwalczać dyskryminację dzieci Mapuczów. Z kolei inna chilijska instytucja Centro Cultural Museo y Memoria de Neltume działa przeciwko naruszeniom praw człowieka. Muzea te oferują przyjazne przestrzenie dla krytyki mechanizmów dominacji i hegemonii organizacji, stwarzając warunki dla przepracowania społecznych traum. Celem, jakkolwiek może zabrzmieć to pretensjonalnie, jest doskonalenie sztuki życia, a nie napędzanie postępu, wentylowanego wzrostem gospodarczym, co stanowi mniej lub bardziej artykułowane wprost sedno instytucji funkcjonujących w logice systemu nastawionego na permanentny wzrost.

Inspiracje muzeów wspólnotowych dla edukacji dorosłych w Polsce

W kontekście poszukiwań alternatywnych modeli funkcjonowania instytucji kulturalnych w świecie zdominowanym przez kapitalistyczną logikę zarządzania, doświadczenia muzeów wspólnotowych krajów globalnego południa stanowią cenne źródło inspiracji dla praktyk edukacji dorosłych w Polsce. Poniżej kilka przykładów jak zastosować je w praktyce.

1. Wspólnotowe tworzenie wiedzy

Metoda ta polega na bezpośrednim zaangażowaniu społeczności w procesy decyzyjne i edukacyjne, co wzmacnia poczucie przynależności i sprawczości uczestników. 

Praktyczne zastosowanie: Instytucje kultury mogą adaptować tę metodę do budowania programów edukacyjnych opartych na rzeczywistych potrzebach lokalnych społeczności, odchodząc od odgórnie narzucanych tematów (np. „polityki historycznej”) na rzecz wspólnie wypracowanych zagadnień.

2. Międzypokoleniowy transfer wiedzy

Jego kluczowym elementem jest dialog między pokoleniami - starsi dzielą się wiedzą o tradycji, młodsi wnoszą nowe perspektywy interpretacyjne.

Praktyczne zastosowanie: Programy łączące seniorów z młodszymi uczestnikami, gdzie obie grupy występują zarówno w roli uczących się, jak i nauczających, mogą skutecznie przeciwdziałać wykluczeniu cyfrowemu i społecznemu starszych pokoleń i równocześnie wzmacniać przekaz tradycji, wpływając na kształtowanie tożsamości ludzi młodych.

3. Mapowanie społeczności

Polega na dokumentowaniu miejsc, zasobów i tradycji ważnych dla tożsamości lokalnej. 

Praktyczne zastosowanie: Szczególnie wartościowe dla obszarów wiejskich i małomiasteczkowych, gdzie może pomóc w odkrywaniu i dokumentowaniu lokalnego dziedzictwa, tworząc jednocześnie narzędzia przeciwdziałające migracji i marginalizacji.

4. Edukacja przez działanie

Metoda będąca funkcją więzi społecznych wynikających ze wspólnego działania, obejmująca zaangażowanie w obywatelskie projekty badawcze, aktywności na rzecz ochrony środowiska, łączenie kwestii kulturowych z wyzwaniami ekologicznymi, tworzenie przestrzeni dla krytyki mechanizmów dominacji i przepracowania traum społeczności.

Praktyczne zastosowanie: Instytucje kultury mogą realizować programy edukacyjne łączące ochronę dziedzictwa z aktywizmem społecznym i ekologicznym, szczególnie w kontekście lokalnych wyzwań środowiskowych czy społecznych.

Wnioski dla edukacji kulturowej dorosłych

1. Odejście od modelu instytucji jako autorytetu transmitującego wiedzę na rzecz wspólnotowego tworzenia programów edukacyjnych.
2. Zwrócenie większej uwagi na praktyczne aspekty edukacji, służące rozwiązywaniu realnych problemów społeczności.
3. Wykorzystanie potencjału lokalnych zasobów kulturowych jako punktu wyjścia dla działań edukacyjnych.
4. Stworzenie przestrzeni dla krytycznej refleksji nad mechanizmami społecznymi i kulturowymi.
5. Integracja działań edukacyjnych z aktywnością obywatelską i ekologiczną.

Doświadczenia muzeów wspólnotowych z globalnego południa pokazują, że instytucje kultury mogą skutecznie wspierać procesy demokratyzacji i uspołeczniania decyzji, jednocześnie realizując wartościowe programy edukacyjne dla dorosłych, odpowiadające na faktyczne potrzeby i wyzwania lokalnych społeczności.

dr Marcin Szeląg – Historyk sztuki, edukator muzealny i kurator, adiunkt na Wydziale Edukacji Artystycznej i Kuratorstwa Uniwersytetu Artystycznego im. Magdaleny Abakanowicz w Poznaniu, gdzie pełni również funkcję Pełnomocnika Rektora ds. Kolekcji UAP. Zajmuje się edukacją w instytucjach kultury, w szczególności w muzeach i galeriach sztuki. Ambasador EPALE.

Zobacz także:

Projektowanie integracyjne w planowaniu wystaw. Niezbędnik eduktora_ki

Dialog i zaangażowanie w pracy z grupami zorganizowanymi

Śpiesz się powoli

Wystawa jako deklaracja misji edukacyjnej

Sztuka i "wymyślanie" muzeum na nowo

Niezbędnik projektowania partycypacyjnego - scenariusze uwrażliwiające

Nie tylko "co", ale także "jak". Modele tworzenia wystaw i ich edukacyjny potencjał

Projektowanie partycypacyjne w narracji historycznej

Efektywność edukacji kulturowej – GLOs

Interaktywne wystawy dla rodzin

Źródła: 

Inspiracją dla tekstu była publikacja Communities and Museums in the 21st Century, ed. Karen Brown, Alissandra Cummins, Ana S. Gonzalez Rueda, Routledge 2024.

Strony internetowe:

Centro Cultural Museo y Memoria de Neltume

EU-LAC-MUSEUMS

National Gallery of the Cayman Islands