ok. 4 minut czytania - polub, linkuj, komentuj!

---

Jak działa partycypacja społeczna w ramach budżetów obywatelskich?

Pośród wielu form zwiększających aktywne uczestnictwo w podejmowaniu decyzji w przestrzeni lokalnej nie sposób nie wspomnieć o budżecie obywatelskim, który jako narzędzie aktywnie scala wiedzę i zrozumienie z działaniem.

^{Photo by Wonderlane on Unsplash}

Do kluczowych zasad, bez których realizacji nie można rozprawiać o budżecie obywatelskim, należą z pewnością^[1]:

1. Wiążący wynik procedury

Decydujący i prawomocny dla organów władzy publicznej wynik procedury budżetowej stanowi o jej sile. Dzięki temu mieszkańcy mają nie tylko możliwość opiniowania decyzji, lecz włączają się we właściwy proces współzarządzania.

2. Przejrzystość i jawność procedury

Przejrzystość stałych reguł, znanych wszystkim przed uruchomieniem całej procedury, powoduje konieczność większej otwartości w obszarze zarządzania sektorem finansów publicznych. Z kolei poprawa przejrzystości i jawności przyczynia się także do zwiększenia wiarygodności decyzji władz lokalnych oraz zapewnia transparentność finansów publicznych. Dzięki zaangażowaniu obywatelskiemu w kontrolowanie wydatków spada także ryzyko korupcji i innych negatywnych zjawisk.

3. Otwartość i inkluzywność procesu

Otwartość winna zaś umożliwić wszystkim chętnym uczestnictwo w projekcie, a to możliwe jest m.in. dzięki organizacji i wsparciu debaty między mieszkańcami i urzędnikami oraz przedstawicielami władz samorządowych.

4. Zapewnienie przestrzeni do deliberacji (debaty) z udziałem mieszkańców

Procedowanie budżetu powinno stwarzać mieszkańcom jak najwięcej okazji do współdziałania i pomagać im na poszczególnych etapach procesu.

5. Wspieranie aktywności mieszkańców

Pobudzanie wszechstronnie rozumianej aktywności mieszkańców jest zasadnicze. W tym obszarze warto uwzględnić obiektywne czynniki, które mogą hamować te procesy.  

6. Myślenie długofalowe (docelowo realizowane jako regularny mechanizm)

Ostatnim kluczowym założeniem jest powiązanie procesu budżetu obywatelskiego z myśleniem strategicznym o zrównoważonym rozwoju środowiska.

Czym jest budżet obywatelski?

To z pewnością narzędzie demokracji bezpośredniej uwzględniające współuczestnictwo i współdecydowanie mieszkańców w procesie wykorzystania dochodów publicznych. Można je uznać za formę współzarządzania sferą publiczną w sprawach związanych ze środkami pieniężnymi. Oznacza to, iż mieszkańcy mogą współdecydować o wydatkowaniu określonej puli środków publicznych w ramach dyskusji. Podstawą sprawnie funkcjonującego budżetu jest dialog władzy z mieszkańcami realizowany w trakcie bezpośrednich spotkań. Obywatele mają też możliwość przygotowania projektów poddanych później powszechnemu głosowaniu mieszkańców. Te, które zwyciężą, są realizowane przez władze bez dodatkowych formalności, a mieszkańcy mają wpływ na kontrolowanie ich realizacji.

Budżet obywatelski stwarza więc okazję do bezpośredniego doświadczania, jak funkcjonuje demokracja, poprzez promocję działań kształtujących aktywną postawę wobec najbliższego otoczenia społecznego. Istotne jest jednak włączanie w partycypację osób defaworyzowanych ze względu na sytuację na rynku pracy lub wiek, a także pochodzenie etniczne. Nie ulega bowiem wątpliwości, że sukces budżetu tkwi w dobrej współpracy możliwie wielu aktorów społecznych dla wspólnego dobra.

Krótka historia budżetu obywatelskiego

Początki pierwszego budżetu partycypacyjnego (port. orçamento participativo) sięgają końca lat 80. i 1,4-milionowego miasta Porto Alegre, położonego w południo-wschodniej Brazylii. W tym czasie walka z wojskową dyktaturą stała się obok demokratyzacji kraju jednym z istotnych celów poprawy warunków społecznych i gospodarczych w Ameryce Łacińskiej. Wzywano zatem do „demokratyzacji demokracji”, odwrócenia priorytetów i lepszego zarządzania (good governance). Brazylijski model budżetu obywatelskiego uważany jest za wzorcowy, należy jednak pamiętać, iż rozwiązania zagraniczne trudno przenieść na inny grunt. Mechaniczne kopiowanie nawet najlepszych pomysłów jest trudne i w wielu przypadkach nieskuteczne.

Wprowadzenie budżetu obywatelskiego w Polsce zrealizowane zostało dzięki Sopockiej Inicjatywie Rozwojowej, nieformalnej grupie działającej na ternie Sopotu na rzecz demokratycznego podejmowania decyzji, realizacji postulatów zrównoważonego rozwoju oraz zwiększania partycypacji mieszkańców w procesie uchwalania postanowień. Do realizacji pierwszego w Polsce budżetu partycypacyjnego doprowadzono w Sopocie w 2011 roku. Jego śladem poszły inne miasta i już rok później kolejne 12 miast wypróbowało w praktyce życia społecznego-politycznego nowoczesny instrument zarządzania finansami.

Czy faktycznie budżet obywatelski uczy samorządności?

W dzisiejszych turbulentnych czasach obserwując świat, możemy dostrzec tendencję do coraz większego angażowania mieszkańców w bezpośrednie kształtowanie miejsc, w których żyją. Może to dlatego budżet obywatelski staje się popularny, bo pozwala zmieniać rzeczywistość wokół siebie.

Zaangażowanie mieszkańców w działania na rzez budżetu obywatelskiego otwiera im możliwości stworzenia dodatkowego kanału komunikacji z administracją i tym samym ze światem lokalnej polityki. Ponadto pozwala im uczyć się norm współpracy, budować zaufanie i partnerstwo, wypracowywać nowe rozwiązania oraz aktywizować się na rzecz społeczności lokalnych.

Biorąc jednak pod uwagę fakt, iż poziom zaangażowania w budżet obywatelski nie jest jeszcze na wysokim poziomie, istotne jest rozwijanie takich cech jak:

• krytyczne nastawienie do życia i doświadczania własnego potencjału,

• rozumienie innych oraz ich predyspozycji,

• zdolność stawiania się w sytuacji innych osób,

• rozumienie dziejących się spraw, jak również konsekwencji jednostkowych i zbiorowych wyborów.

Wzmocnienie lokalnej samorządności mieszkańców ma więc znaczący wpływ na kształtowanie się więzi oraz form życia społecznego i w konsekwencji na integrację wspólnoty lokalnej. Budżet obywatelski ma więc znaczenie wspólnototwórcze.

Podsumowując, można stwierdzić, że realizowanie budżetu ma swoje wady i zalety oraz ograniczenia. Stanowi jednak mechanizm uspołeczniania procesu zarządzania miastem, wzmacnia rolę samorządności mieszkańców i poprawia jakość kapitału społecznego.

---

dr hab. Dorota Gierszewski – andragog, wykładowca akademicki, badaczka, trenerka, organizatorka społecznościowa. Pracuje na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zainteresowana problematyką nieformalnej edukacji dorosłych, obywatelskości, migracji, międzykulturowości. Ambasadorka EPALE.

---