Wyobraź sobie taką sytuację: wstajesz rano, myjesz się, ubierasz, przygotowujesz śniadanie, jesz je, a twoje myśli krążą wokół tego co masz dzisiaj wykonać w ciągu dnia. Przygotowujesz rzeczy, które masz ze sobą zabrać do pracy, sprawdzasz czy wyłączyłaś/eś gaz, zamykasz okna, wkładasz buty, kurtkę, zamykasz drzwi, idziesz na przystanek, wsiadasz do autobusu. Przejechałaś/eś dwa przystanki i nagle w twoim umyśle pojawia się refleksja: chyba nie zamykałam/em drzwi. Wysiadasz w popłochu na najbliższym przystanku, biegniesz do domu i okazuje się, że drzwi są zamknięte. Czy brzmi znajomo?

Inny przykład. Jest letni, bardzo upalny dzień, podchodzi do ciebie sympatyczny człowiek wyglądający na bardzo spragnionego i prosi o szklankę wody. Czy pytasz go do czego potrzebna mu ta woda? Nie, po prostu mu ją podajesz, nawet jeśli chwilę później on chluśnie tą wodą komuś w twarz, po to aby w chwili zamieszania ukraść tej osobie portfel.

Przytoczone przykłady obrazują przedstawioną w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku przez Schanka i Abelsona koncepcję skryptów poznawczych. Skrypty to schematy umysłowe, rodzaj scenariuszy, według których człowiek interpretuje i uczestniczy w pewnych sytuacjach, a zgromadzona w ten sposób wiedza pozwala mu na obniżenie wysiłku umysłowego, procesu rozumowania w kolejnych doświadczanych zdarzeniach [1].

Każdy skrypt składa się z pewnych stałych elementów:

• powtarzający się kontekst sytuacyjny i rekwizyty, które zwykle tam występują;

• uczestników zdarzenia, którzy umożliwiają osiągnięcie celu;

• sekwencje czynności, które trzeba zrealizować, żeby osiągnąć wytyczony cel [2].

Zatem jeśli poprawnie skonstruowaliśmy skrypt pt. wyjście do pracy, wykonujemy bezbłędnie czynności z nim związane niemalże na granicy świadomości, bez konieczności koncentracji uwagi.

^{Photo by Siora Photography on Unsplash}

Skrypty ulegają modyfikacji pod wpływem gromadzonych doświadczeń. Wystarczy kilkukrotne powtórzenie danego skryptu, aby można było go zrealizować myśląc o czymś innym. Wyobraźmy sobie, że kupujemy nasz pierwszy, nowy smartfon. W pierwszym tygodniu użytkowania wielokrotnie zaglądamy do instrukcji, szukamy informacji w Internecie jak wykorzystać jego funkcjonalność; przegrywanie na komputer zrobionych zdjęć zajmuje nam stosunkowo dużą ilość czasu. Jednak po tygodniu, dwóch nie musimy już zaglądać do instrukcji, a wielu czynnościom towarzyszą inne, nie związane z obsługą smatrfona. Co więcej, jeśli ktoś nas później zapyta co zrobiliśmy, żeby zapamiętać jak np. wysyłać wiadomość, nie będziemy potrafili na to pytanie odpowiedzieć.      

Jedną z funkcji skryptów jest organizacja informacji gromadzonych w naszej pamięci. Jeśli znajdziemy się w nowej sytuacji, próbujemy korzystać ze skryptu skonstruowanego na podstawie uprzednich doświadczeń. Za przykład Schank przytacza wizytę w nowo otwartym Burger Kingu. Jeżeli uprzednio korzystaliśmy z usług McDonald’sa, to po wejściu do nowej restauracji zauważamy podobieństwo sytuacji w jakiej się znaleźliśmy i stosujemy wytworzony już wcześniej schemat. Nowe zachowanie wymaga nieco większego wysiłku umysłowego (podjęcie decyzji w jaki sposób złożyć zamówienie, gdzie usiąść, gdzie odnieść tacę po skończeniu posiłku). Zrozumienie sytuacji nie oznacza jednak budowania nowego skryptu a przypomnienie sobie o najbardziej zbliżonym, doświadczonym uprzednio zjawisku. Takie przypominanie nie jest jednak przypadkowe. Przypominamy sobie konkretne doświadczenie, ponieważ struktury, których używamy do przetwarzania nowego doświadczenia, to te same struktury, których używamy do porządkowania pamięci [3]. Zrozumienie oznacza w tym przypadku odnalezienie właściwego skryptu.

Zgodnie z teorią skryptów Schanka zapamiętywanie to uczenie się na bazie doświadczeń, które posiadamy, będące wynikiem zrozumienia nowej sytuacji w oparciu o skrypty, schematy, które mamy zgromadzone w naszej pamięci, tzw. dynamiczne modele pamięci. Zgodnie z tą teorią im więcej skryptów czy doświadczeń zgromadzimy, tym większe mamy możliwości zapamiętywania, zarówno konstruując nowe skrypty jak i modyfikując te, które posiadamy.  

Zapamiętywanie szkolne

Proces zapamiętywania charakteryzują dwie ważne jego cechy: po pierwsze tworzenie odpowiednich struktur, po drugie tworzenie wskaźników, na podstawie których w odpowiednim momencie rozpoznamy, który skrypt jest najbliższy danej sytuacji. W przypadku formalnego, choć nie tylko, kształcenia dorosłych nauczyciel/edukator musi zmierzyć się z tym podwójnym wyzwaniem, nie tylko aby uczący się nabył pewną wiedzę, ale również aby umiał z niej skorzystać w sytuacji egzaminacyjnej. Bardzo często zdarza się, że nasi słuchacze potrafią zapamiętać pewną porcję wiedzy, ale wystarczy że nieco zmodyfikujemy pytanie i już nie umieją na nie odpowiedzieć, nie wspominając o zastosowaniu w życiu codziennym tego czego nauczyli się w szkole. Wszak jeśli nie potrafią wykorzystać posiadanej wiedzy, to tak jakby jej nie posiadali wcale.

Samo przekazywanie wiedzy w formie wykładu, prostych ćwiczeń nie daje dużej szansy, że nowe informacje w ogóle zostaną zachowane w pamięci naszych słuchaczy. Jeśli jednak się to uda i zostaną zachowane, jest bardzo mało prawdopodobne, że będą one dostępne w odpowiednim momencie. Jedyny sposób na sukces to zachowanie ich w postaci skryptu, dodatkowo oznaczonego w taki sposób, aby zapewnić jego celowe przypomnienie w sytuacji, która będzie tego wymagała.

A zatem przygotowując następne zajęcia edukacyjne zastanówmy się, jakimi skryptami uczący się dorośli już dysponują i skoncentrujmy nasz wysiłek na ich modyfikowaniu i doskonaleniu, a nie budowaniu wszystkiego od nowa – przecież nie dysponujemy nieograniczoną ilością czasu. Zadbajmy o powtarzający się kontekst sytuacyjny, elementy zaskoczenia, odkrywania, elementy, z którymi będzie kojarzona dana porcja wiedzy. W końcu nie jest ważne czego  uczymy, ale jak uczymy.   

dr inż. Ewa Duda – matematyk, wykładowca akademicki. Pracownik Katedry Społecznych Podstaw Rozwoju Oświaty Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie. Wieloletni nauczyciel i koordynator projektów unijnych w Centrum Kształcenia Ustawicznego. Ambasadorka EPALE.

Zobacz także:

Jak motywować do nauki, czyli kilka słów o sztuce w szkole dla dorosłych

Gdy szkolna klasa staje się kawiarnią: tak też można (się) uczyć. Metoda World Café

Nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne w edukacji: przydatne narzędzia dla nauczycieli

Rekrutacja na studia w czasie korona-wirusa

Żródła:
[1] Schank R.C., Abelson R.P. (1997). Scripts, Plans, Goals and Understanding. Hillsdale, New York: Lawrence Erlbaum Associates.

[2] Gruszczyk-Kolczyńska E., Zielińska E. (2005). Wspomaganie dzieci w rozwoju do skupiania uwagi i zapamiętywania. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, str. 73.

[3] Schank R.C. (1999). Dynamic Memory Revisited. Hillsdale, New York: Cambridge University Press.