Czy 5G mnie zabije? Czyli jak nie dać się fake newsom…
ok. 11 minut czytania - polub, linkuj, komentuj!
W rzeczywistości nowych mediów każdy użytkownik internetu może przyjąć zarówno rolę odbiorcy, twórcy lub osoby rozpowszechniającej informacje. Z tymi możliwościami wiąże się jednak pewna odpowiedzialność. Odpowiedzialność za treści, które się przekazuje i skutki, jakie ten fakt może wywołać. Nie byłoby problemu, gdyby użytkownicy mieli dobry dostęp do aktywności edukacyjnych podnoszących ich kompetencje w zakresie edukacji cyfrowej i medialnej oraz rozwoju umiejętności myślenia krytycznego. Niestety tak nie jest.
Oczywiście pewna działania są podejmowane. W szkole wprowadza się elementy edukacji medialnej, coraz częściej mówi się o kampaniach dezinformacyjnych, postprawdach i fake newsach. Moim zdaniem problemem jest jednak to, że działania edukacyjne wciąż nie trafiają do wielu grup dorosłych. W tym momencie najczęściej szkolenia/warsztaty czy kampanie skierowane są albo do osób, które już sporo wiedzą i widzą, że problem istnieje, albo do ludzi z bardzo niskimi umiejętnościami podstawowymi w zakresie cyfryzacji. Jednak między jedną a drugą grupą osób jest kilka milionów Polaków (i nie tylko, bo problem jest ogólnoświatowy) niemieszczących się ani w jednej, ani w drugiej grupie. Polaków, którzy nie mają już podstawowych umiejętności cyfrowych, ale jeszcze nie mają pełnej świadomości odpowiedzialności i ryzyka, które wiążą się funkcjonowaniem w rzeczywistości nowych mediów.
Od początku pandemii widzimy niesamowity wzrost kampanii dezinformacyjnych i na niespotykaną dotąd skalę rozpowszechniania teorii spiskowych. Właściwie nie ma dnia, żeby nie pojawiła się informacja, która nosi znamiona fake newsa. Interesującym jest też fakt, że coraz częściej za tworzenie, a szczególnie rozpowszechnianie fake newsów odpowiedzialne są też boty.
No dobrze, ale czym jest fake news i czemu jest niebezpieczny?
Według Słownika Języka Polskiego „fake news” to nieprawdziwe, fałszywe wiadomości, najczęściej rozpowszechniane przez tabloidy lub portale społecznościowe w celu wywołania sensacji, bądź zniesławienia kogoś (najczęściej polityka)[1]. Joshua Gillin w swoim tekście „Fact-checking Fake News… ” twierdzi, że fake newsy nie są ani do końca kłamstwem, ani prawdą. Często u ich źródła leży jakaś prawdziwa informacja (albo powiedzmy jej „element”), ale jest ona umieszczona w nieprawdziwym kontekście[2]. Katarzyna Bąkowicz, która fake newsom poświęciła swoją dysertację doktorską przywołuje wiele różnych definicji i typologii, ale zaznacza, że do pojęcia fake newsa warto podejść dwutorowo. Wąska definicja dotyczy informacji, którą po prostu będzie można zweryfikować, dokonując kilku zabiegów (np. sprawdzenia faktów, wykrycia pochodzenia itd.) i jeśli okaże się, że to fake news, to będzie można skoncentrować się na usunięciu tej informacji z przestrzeni medialnej. Szeroka definicja obejmuje zaś celowe próby dezinformacji i zniekształcenia wiadomości, tak aby promować jakąś ideologię, wprowadzać w błąd odbiorców czy polaryzować społeczeństwo[3]. Ze zjawiskiem fake newsa wiąże się też kilka innych terminów, jak chociażby bańki filtracyjnej, komory echa, celebrytyzacji nauki czy klikbajtu (znamiona klikbajtu nosi pierwszy człon tytułu tego artykułu).
Ktoś by powiedział: ale w czym problem? Skoro można te informacje zweryfikować, to wystarczy to zrobić i już, prawda? No właśnie sprawa jest jednak bardziej skomplikowana. Po pierwsze, fake news rozprzestrzenia się szybciej od wiadomości prawdziwych. Po drugie, wiele osób traktuje Internet i media społecznościowe jako najważniejsze źródło wiedzy. A z uwagi na wspomniane przeze mnie deficyty w obszarze myślenia krytycznego i edukacji medialnej, nie mają świadomości, że to może być mało wiarygodna informacja. Bądź gorzej – mają świadomość, ale nie chce im się sprawdzać. Z resztą każdy z nas, użytkowników social mediów, żyje w pewnego rodzaju bańce informacyjnej, gdzie niektóre treści będą nam się często pokazywać. A tu już krok do lenistwa poznawczego, bo skoro coś się pojawia często, to musi być prawdziwe i rzetelne, prawda?
A czy fake newsy są niebezpieczne? No cóż, wystarczy przytoczyć przykład szczepionek i to już nawet nie tych przeciw Covid-19. Coraz częstsze przypadki odry i powiększająca się liczba rodziców unikających szczepienia swoich dzieci, mówi sama za siebie. Tak, fake news może być niebezpieczny. W czasie pandemii może być wręcz śmiertelnie niebezpieczny.
Dobrze, to jak sobie radzić z fake newsami? Po pierwsze, mieć świadomość, że właściwie każda informacja, którą widzimy w naszych mediach społecznościowych może być fake’iem i jeśli chcemy przekazać dalej jakąś rewolucyjną czy kontrowersyjną (a właściwie jakąkolwiek!) wiadomość, to powinniśmy dokonać fact-checkingu. Można to zrobić samodzielnie lub przekazać informacje do organizacji zajmujących się tego typu działaniami. Weryfikacja treści (fact-checking) ma już na świecie stosunkowo długą historię, gdyż pierwszy portal tego typu, Snopes.com, powstał w pierwszej połowie lat 90. Jednak prawdziwy rozwój fact-checkingu przypadł na pierwszą dekadę XXI wieku, kiedy powstał Factcheck.org (2003; University of Pennsylvania), PolitiFact (2007), gdzie można sprawdzić wypowiedzi polityków czy realizację obietnic wyborczych. Właściwie celem tych pierwszych organizacji była weryfikacja treści politycznych, jednak obecnie większość zajmuje się również weryfikacją innych treści. Według danych z Duke Reporters’ Lab (Sanford School of Public Policy) aktywnie działa teraz na świecie 431 podmiotów zajmujących się fact-checkingiem[4], a w Polsce funkcjonuje ich 5 (Demagog, FakeNews.pl, AFP, OKO.Press, Pravda). Jednak już krótkie poszukiwania internetowe pokazują, że w tym momencie (czerwiec 2021) w samej Polsce jest ich trochę więcej.
Gdzie sprawdzać informacje?
Poniżej przywołuję kilka miejsc, z których korzystam. Jeśli znacie jeszcze inne, proszę, wrzućcie w komentarzach!
Jedno z najprężniej działających polskich miejsc, w których można sprawdzić informacje. To społeczny projekt weryfikacji treści publikowanych w internecie uruchomiony przez Polską Agencję Prasową wspólnie z GovTech Polska. Celem tego projektu było w założeniu demaskowanie nieprawdziwych wiadomości dotyczących wirusa SARS-CoV-2, jednak obecnie weryfikowane są najróżniejsze treści, które można znaleźć w internecie. Może ktoś z Was rzeczywiście przez chwilę, pod wpływem jakiejś wiadomości medialnej, zastanawiał się czy 5G nas zabije? A może zastanawialiście się, czy od używania komórki rzeczywiście można wyłysieć[5]? Jeśli tak, a nawet jeśli nie, to szczerze zachęcam do odwiedzenia strony FakeHunter. W skład zespołu sprawdzającego informacje wchodzą zarówno dziennikarze PAP, jak też wolontariusze. Polecam tę stronę, bo jak wspomniałam, można na niej sprawdzać informacje dotyczące wielu tematów. Korzystanie z FakeHuntera jest bardzo proste – zgłosić do weryfikacji można treści przez przeglądarkę internetową, aplikację mobilną lub przez chatbota.
Stowarzyszenie Demagog jest pierwszą w Polsce organizacją fact-checkingową, która obecnie należy do Międzynarodowej Sieci Fact-checkingowej. W skład zespołu wchodzi blisko 30 osób, a założycielką i prezeską Stowarzyszenia jest Małgorzata Kilian. Stowarzyszenie prowadzi wiele interesujących działań, m.in. Akademię Demagoga czy świetną grę Fajnie, że wiesz, dzięki której można poznać kilka wskazówek umożliwiających odróżnienie fałszywych informacji od prawdziwych. Demagog prowadzi także podcasty. Polecam zapisać się na Infoskan, czyli newsletter opracowany przez zespół Demagoga, a dotyczący fact-checkingu i dezinformacji. Zgłoszenia treści można dokonać bezpośrednio na Facebooku lub wysyłając wiadomość do redakcji (via e-mail lub formularz kontaktowy).
Portal jest prowadzony przez Fundację „Przeciwdziałamy Dezinformacji”, która również należy do Międzynarodowej Sieci Fact-checkingowej (IFCN). Na początku była to strona założona przez Karola Orzeła. Projekt zaczął się bardzo rozrastać, co spowodowało powiększenie się zespołu i powstanie w 2020 roku wspomnianej fundacji. Jej celem jest m.in. walka z fake newsami i dezinformacją w sieci. Na portalu umieszczono formularz kontaktowy, przez który można zgłosić fake newsa.
Pozostałe strony
Demaskator24 – starsze informacje
OKO.Press – to z kolei portal, gdzie opisywane są śledztwa dziennikarskie i sprawdzone fakty, choć ostatnio mam wrażenie, że zmienił się trochę jego charakter i jest to bardziej portal informacyjny.
A jak samemu sprawdzić?
Możliwości jest kilka. Po pierwsze, można spróbować zapisać się do Akademii Fact-Checkingu Stowarzyszenia Demagog. Można też przeprowadzić weryfikację informacji samodzielnie. Ułatwić to mogą grafiki opracowane przez różne organizacje czy też powstałe w ramach projektów społecznych. Przykładem może być plakat, który jest wynikiem pracy w ramach projektu „Kliknij. Sprawdź. Zrozum” organizowanego przez Fundację Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego i Goethe-Institut Krakau.
https://www.goethe.de/resources/files/pdf168/plakat-frsi_poprawiony3.0b…
Dlaczego poruszam ten temat na EPALE?
Po pierwsze, do napisania tekstu zainspirowała mnie kolejna dyskusja EPALE, która została ostatnio zainicjowana na platformie. Szczerze polecam lekturę!
Po drugie, treści na platformie skierowane są do wszystkich zainteresowanych edukacją dorosłych. Do grupy twórców i odbiorców należą więc coachowie, trenerzy, konsultanci, czyli osoby prowadzące procesy edukacyjne i rozwojowe. Co zrozumiałe, osoby te wciąż poszukują różnych informacji, które będą chciały wykorzystać we własnej praktyce. Z mojej perspektywy – wykładowczyni, trenerki, edukatorki – ważne jest więc, abyśmy wiedzieli, czym jest fake news i w jaki sposób możemy zweryfikować treści, które chcemy rozpowszechniać.
dr Monika Gromadzka – wykładowczyni, tutorka akademicka, trenerka, konsultantka. Pracuje na Uniwersytecie Warszawskim. Realizatorka projektów badawczych i edukacyjnych. Współpracuje z organizacjami pozarządowymi i podmiotami biznesowymi. Jest członkinią ATA i ESREA. Autorka licznych publikacji z zakresu edukacji dorosłych. Ambasadorka EPALE.
Zobacz także:
„Zielona księga w sprawie starzenia się” – andragogiczny komentarz
Co to znaczy być aktywnym obywatelem i jak się nim stać?
Przestrzenie edukacji dorosłych – miejsca pamięci
Przestrzenie edukacji dorosłych - muzyka popularna jako przestrzeń edukacji nieformalnej
Co to był za rok! Czyli jak pandemia wpłynęła na pracę akademika…
Źródła:
[1] SJP.PWN, https://sjp.pwn.pl/msr/szukaj/fake%20news.
[2] J. Gillin (2017), Fact-checking Fake News Reveals How Hard It Is To Kill Pervasive „Nasty Weed” Online, https://www.politifact.com/article/2017/jan/27/fact-checking-fake-news-….
[3] K. Bąkiewicz (2019), „Fake news” jako produkt medialny w dobie postprawdy. Studium przypadku Niebieskiego Wieloryba, https://depotuw.ceon.pl/bitstream/handle/item/3623/tekst_dr_całość_fina….
[4]Duke Reporters’ Lab, https://reporterslab.org/fact-checking/.
Komentarz
Dzięki Moniko za ten tekst…
Dzięki Moniko za ten tekst. Przyznam, że w trakcie pandemii wielokrotnie wchodziłam na stronę Demagoga i sprawdzałam najnowsze fake newsy. Robiłam to zarówno dla siebie, jak i dla seniorek i seniorów, którzy nie mieli dostępu do komputera, a wielokrotnie pytali mnie czy wierzyć czy nie w to, co właśnie usłyszeli, a wywoływało w nich wiele lęku i obaw.
- Zaloguj lub zarejestruj się aby dodawać komentarze
No właśnie!
Do ludzi dochodziła cała masa głupot, a nie mogli ich zweryfikować. To następny problem fake newsów: żyją poza siecią, docierają do osób offline, a one nie otrzymują rzetelniej wiedzy np. z gazet (bo na telewizję nie ma co liczyć, ma bardzo niski procent zaufania). Dobrze jest właśnie znać te strony i wspomagać osoby offline - brawo Nino!
- Zaloguj lub zarejestruj się aby dodawać komentarze
Mam wrażenie, że to zjawisko…
Mam wrażenie, że to zjawisko stare jak świat. Jeszcze z wczesnej młodości pamiętam opowieści o czarnej wołdze, gangsterach wycinających niewinnym ofiarom nerki i wiele innych. Obecna mnogość źródeł i tempo przekazywania informacji sprawia, że zaskakująco spory odsetek ludzi ma olbrzymi kłopot z krytycznym do nich podejściem. Żyjemy w czasach, które przynoszą więcej pytań niż odpowiedzi, a ten obszar dla niektórych odbiorców zagospodarowali samozwańczy eksperci.
Dzięki za podanie źródeł sprawdzania informacji pod kątem jej rzetelności. O ile sama dla siebie mogę sobie pozwolić na lenistwo poznawcze (choć bardziej na brak czasu, aby dociekać), to już gdy w grę wchodzi edukacja, przekazywanie informacji dalej, bez wątpienia warto sprawdzić.