ok. 6 minut czytania – polub, linkuj, komentuj!

Codziennie podejmujemy tysiące decyzji, z których niektóre są błahe, a inne mogą zmieniać życie. Każda z nich, choćby wydawała się nieistotna, ma swoje konsekwencje. Wiele z tych decyzji dotyczy codziennych aktywności, które są wykonywane nawykowo i nie wymagają większego zastanowienia. Jednakże niektóre z nich nie mogą obyć się bez starannego przemyślenia. Podejmowanie decyzji w sposób zautomatyzowany oszczędza nasze zasoby, ale jednocześnie może prowadzić do mniej optymalnych rozstrzygnięć. W przeciwieństwie do tego, krytyczne myślenie to rodzaj podejmowania decyzji, w którym osoba zastanawia się, rozważa różne opcje i dokonuje analizy. 

Myślenie heurystyczne

Badania nad ludzkim rozumowaniem wykazały, że w codziennym życiu wyciągamy wnioski i podejmujemy decyzje, korzystając z procesów, które są stosunkowo łatwe w zastosowaniu. Często chętnie używamy uproszczeń myślowych, a naszym myśleniem rządzą schematy i heurystyki. Schematy pozwalają nam organizować wiedzę o świecie społecznym, mają wpływ na to co zauważamy, o czym myślimy. Działają trochę jak filtry, które blokują informacje, które są sprzeczne z głównymi założeniami. Zawierają one jedynie częściowe informacje na temat danego fragmentu rzeczywistości. Natomiast heurystyki, jako uproszczenia poznawcze (skróty myślowe), pomagają nam radzić sobie z nadmiarem informacji i wydawać sądy w sposób szybki i efektywny. W większości przypadków są one naprawdę przydatne, gdyż zwykle dostarczają rozsądnych, satysfakcjonujących odpowiedzi. 

^{Fot. Pexels / cottonbro studio}

Zdjęcie dodane przez cottonbro studio: https://www.pexels.com/pl-pl/zdjecie/macbook-pro-z-karteczkami-samoprzy…

Laureat Nagrody Nobla, psycholog poznawczy Herbert Simon^[1] jako pierwszy wprowadził koncepcję heurystyki w latach 50. XX wieku. Pisał on o ograniczonej racjonalności, która oznacza, że ludzie są zmuszeni podejmować decyzje w warunkach niewielkiej ilości czasu, zasobów i informacji. Zainspirowani teoriami Simona psychologowie Amos Tversky i Daniel Kahneman^[2] (również laureat Nagrody Nobla) w latach 70. przedstawili badania nad heurystykami i błędami poznawczymi. Badania Simona wykazały, że ludzkie zdolności do podejmowania racjonalnych decyzji są ograniczone, ale to prace Tversky’ego i Kahnemana zapoczątkowały badania nad heurystykami i konkretnymi sposobami myślenia, które ludzie wykorzystują, aby uprościć proces podejmowania decyzji. Autorzy zidentyfikowali trzy rodzaje heurystyk, za pomocą których często ocenia się prawdopodobieństwa: dostępność, reprezentatywność oraz zakotwiczenie i dostosowanie. Badania te poddane zostały krytyce przez niemieckiego psychologa Gerda Gigerenzera^[3] w latach 90., który twierdził, że „adaptacyjny zestaw narzędzi” składający się z szybkich i oszczędnych heurystyk może prowadzić do „ekologicznie racjonalnych” decyzji. Oznacza to, że w wielu przypadkach proste heurystyki mogą być równie skuteczne, a nawet lepsze niż skomplikowane analizy. 

Heurystyki mają swoje wady i zalety. I mimo iż mogą pomagać szybciej rozwiązywać problemy, równocześnie mogą też prowadzić do nieprecyzyjnych ocen osób czy sytuacji. Jednak poznanie ich pozytywnych i negatywnych stron może pomóc w skuteczniejszym ich używaniu i podejmowaniu lepszych decyzji. Warto bowiem pamiętać, że popełnianie błędów jest nieodłączną częścią naszego myślenia. 

Mindware – narzędzia skutecznego myślenia 

Style myślenia można postrzegać jako narzędzia mentalne, z których każde jest właściwe do niektórych zadań i mniej odpowiednie do innych. W latach 80. psycholog Richard Nisbett wraz ze współpracownikami badali, czy znajomość prostych reguł może pomóc ludziom podejmować decyzje^[4]. Nisbett^[5] zwraca uwagę na różne narzędzia, które mają potencjał zwiększenia świadomości potrzeby krytycznego myślenia. Opierają się one na regułach, które można zastosować w różnych codziennych sytuacjach, zarówno w życiu osobistym, jak i zawodowym. Co istotne, każdy może się ich nauczyć. 

Mindware to zestaw technik, zasad i strategii, które pomagają nam sprawniej myśleć. Dzięki nim efektywniej przetwarzamy informacje, skuteczniej rozwiązujemy problemy i podejmujemy lepsze decyzje. Pomagają one radzić sobie w gąszczu informacji i odróżniać ważne wzorce od nieistotnych danych. W myśleniu mogą nas wspierać m.in. zasady myślenia statystycznego, wnioskowania przyczynowego, teorii decyzji czy logiki. 

Podstawy myślenia statystycznego są niezbędne, aby usprawnić proces podejmowania decyzji. Jednym z błędów, który występuje powszechnie jest np. prawo małych liczb, czyli kierowanie się przekonaniem, że reguła, która sprawdza się w odniesieniu do małych liczebnościowo prób, będzie działać także w dużych grupach. Chodzi tu o nadinterpretację wyników statystycznych uzyskanych z niewielkich próbek danych. Może to prowadzić do nadmiernej generalizacji i błędów wnioskowania. Nisbett prezentuje praktyczne zastosowanie statystycznego rozumowania w codziennym życiu. Dzieje się tak np., gdy oceniamy ryzyko zdrowotne (zrozumienie rzeczywistych prawdopodobieństw diagnoz medycznych) lub podejmujemy decyzje finansowe (ocena ryzyka inwestycyjnego i zwrotów). Pokazuje to, jak świadome podejście do statystyki może wpłynąć na podejmowanie bardziej uzasadnionych i racjonalnych wyborów. Może nas to chronić zarówno przed błędami poznawczymi, jak i pozwala lepiej przewidywać skutki naszych decyzji.

Wnioskowanie przyczynowe, czyli rozumienie przyczyn i skutków, to kolejny fundament świadomego myślenia. Istotne jest aby rozumieć, że korelacja nie oznacza związku przyczynowo-skutkowego.

Teoria decyzji skupia się natomiast na procesach, które stosujemy, podejmując wybory, często gdy mamy do czynienia z niepewnością. Jej podstawą jest wybieranie racjonalnych alternatyw, czyli takich opcji, które przynoszą największą korzyść, uwzględniając dostępne informacje i cele, które się chce osiągnąć. Wiąże się to z koncepcją oczekiwanej użyteczności, która sugeruje, że powinniśmy oceniać własne wybory, biorąc pod uwagę wartość każdego możliwego wyniku i jego prawdopodobieństwo. Jak również z analizą kosztów i korzyści, która umożliwia systematyczne określanie przy każdej opcji, który wybór przynosi największą korzyść netto. Nie bez znaczenia jest tu też analiza wrażliwości, która pozwala ocenić, jak wyniki decyzji ulegają modyfikacji wraz z zmianami kluczowych założeń.

Logika z kolei stanowi podstawę dobrze zbudowanej argumentacji i jest kluczowa do rozróżniania, co jest prawdziwe, a co nie. Ważne jest tutaj rozumienie przesłanek, wniosków i związków między nimi. Argument logiczny opiera się na przesłankach, tj. twierdzeniach stanowiących fundament wniosku. Aby argument był poprawny, przesłanki muszą być połączone w sposób, który jednoznacznie prowadzi do wniosku.

Jak widać, istnieją rozmaite narzędzia, które pozwalają doskonalić zdolności podejmowania decyzji. Ich prawdziwa siła ujawnia się jednak dopiero wtedy, gdy są stosowane w realnych sytuacjach.

Inwestowanie w krytycznie myślenie 

Inwestować czy nie inwestować? Oto jest pytanie. Myślenie krytyczne potrzebuje odpowiednich warunków, aby się rozwijać. Prof. DiYanni^[6] zwraca uwagę na kilka kluczowych cech, które w tym kontekście są niezbędne, są to: otwartość umysłu, uczciwość i elastyczność, wytrwałość, rozsądek, pracowitość i skupienie. Umożliwia to ponownie analizowanie argumentów, przyjmowanie różnych perspektyw i otwarcie na proces całożyciowego uczenia się. Ponadto, co istotne, zauważając pułapki uniemożliwiające nam myślenie obiektywne, możemy unikać myślenia nieracjonalnego i podejmować rozsądne decyzje.

Co równie ważne, myślenie krytyczne obejmuje samosterowność – samoświadomość w celu zarządzania własnymi myślami i motywacją do myślenia^[7]. Może więc warto zastosować Mindware do uczenia się krytycznego myślenia, aby być lepiej przygotowanym do podejmowania świadomych, przemyślanych decyzji w codziennym życiu.

dr hab. Dorota Gierszewski – andragog, wykładowca akademicki, badaczka, trenerka, organizatorka społecznościowa. Pracuje na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zainteresowana problematyką nieformalnej edukacji dorosłych, obywatelskości, migracji, międzykulturowości. Ambasadorka EPALE.

Źródła: