ok. 8 minut czytania – polub, linkuj, komentuj

Pamiątki rodzinne mają i nie mają swoich zwolenników. Czasami wydają się zbyteczne, zabierają miejsca w całym domu, w pokoju, w szafie, a innym razem przyciągają uwagę domowników i gości. Pamiątki rodzinne to historia nie tylko rodziny, ale często też historia wielu wydarzeń z czasów, w których żyła rodzina. Pozwalają lepiej poznać i zrozumieć swoich bliskich z poprzednich pokoleń, jak również historyczne tło ich życia. Do pamiątek najczęściej należą: meble, książki, obrazy, porcelana, kryształy, biżuteria, ubrania, buty, obligacje i rachunki, dokumenty narodzin i śmierci oraz wiele innych świadectw stylu życia, zamożności, preferencji, mody, zainteresowań, wiedzy, kultury  itp. zasobów naszych przodków.

W pamiątkach rodzinnych możemy też znaleźć potencjał wzbudzania wielu emocji.  Często budzą refleksję, szacunek do przodków, budują spokój, radość i wspomnienia oraz poczucie obecności naszych już nieobecnych najbliższych. Mogą też przywoływać złe wspomnienia, ale jeśli decydujemy się na ich obecność z nami, to raczej szukamy w nich tego co dobre. Warto zaznaczyć, że jeśli nawet ktoś jest bardzo młody i nie zwraca na nie uwagi, to może przechowanie pamiątek przez wiele lat, ucieszy go na innym etapie życia. Osoby, które nie odczytują w nich znaczenia mogą je też zachować dla kolejnych pokoleń, może to one będą zainteresowane rodzinną i historyczną drogą życia, staną się metodą, formą nieformalnej edukacji w przyszłości.

Pamiątki z archiwów domowych uczniów, już od dawna, służą wielu nauczycielom jako materiał dydaktyczny w przedszkolach i szkołach. Ważne są też w konkursach organizowanych w szkołach, które polegają na opisie interesujących  wspomnień, historii pamiątek rodzinnych i ich aktualnym wykorzystaniu. Wartościowe okazują się nawet drobne pamiątki: spinki do mankietów koszuli dziadka, biżuteria prababci, talerz używany podczas Wigilii i szereg niezwykle ciekawych, uznanych za najcenniejsze, pozostałych po bliskich „symboli ich życia”. Warto zagłębić się w opracowane i opublikowane tego typu materiały, które chociaż nie dotyczą bezpośrednio naszej rodziny, mogą stać się dla czytelnika interesującą lekturą i lekcją historii.[1]

Pamiątki z archiwów domowych mogą mieć i mają też wartość na zajęciach akademickich dotyczących starzenia się i osób starszych. Przykładami ich wykorzystania dzielili się już wielokrotnie na EPALE i podczas wielu konferencji naukowych andragodzy i geragodzy.

Od wielu lat obserwujemy proces dynamicznie starzejącego się społeczeństwa. Wspomnienia, doświadczenia i zdarzenia z przeszłości poznawane w oparciu o różne zasoby poprzednich pokoleń, mogą silniej motywować młodych ludzi do refleksji na temat minionych czasów i osób, które wówczas też były młode. Młodzi dorośli mieli swój styl życia, oczekiwania i ich realizacje, nie rzadko przerwane przez zdarzenia czasów, w których żyli. Istotne jest również szukanie w nich siły rozwiązywania napotykanych w życiu problemów. 

Poza tym pamiątki mogą uczyć genealogii, staropolskiego języka, codziennych domowych umiejętności, regionalnych i rodzinnych tradycji. Być może uzyskana wiedza będzie wsparciem dla kolejnych pokoleń i silniejszym fundamentem budowania międzypokoleniowych relacji, które jak wynika z wielu badań nie są obecnie zbyt bliskie i nierzadko dzieli je impregnacja na przekaz międzypokoleniowy[2]. Edukacja dorosłych dotycząca relacji międzypokoleniowych jest szczególnym wyzwaniem obecnego XXI wieku i wpisuje się w cele i założenia Zrównoważonego Rozwoju.[3] 

Różnorodność wykorzystania stylów, metod, narzędzi uczenia się dorosłych jest obecnie niezwykle pomysłowa. Gry różnego rodzaju, karty, zagadki, escape roomy, quizy, autorskie rysunki, obrazy, klocki, bierki to  zaledwie kilka przykładów pomocy dydaktycznych, które wpisują się w ciągle rozwijającą się kreatywność edukatorów.  Współcześnie mogą też przydać się wspomniane pamiątki rodzinne i ich historie. 

Mniej znanym przykładem narzędzi dydaktycznych wydają się telegramy ślubne. W tym tekście odwołuję się do tzw. Telegramów Kościuszkowskich. Najmłodsze mają przeszło 80 lat, najstarsze dużo powyżej 100 lat, ponieważ powstawały w latach 1895-1939.

^{fot. archiwum autorki}

Pamiątką rodzinną w moim domu, stał się między innymi, oprawiony przez introligatora w 1932 roku, album 135 telegramów ślubnych mojej babci i dziadka. Wielokrotnie oglądany od czasów mojego dzieciństwa obecnie doczekał się nieco innego spojrzenia i analizowania go z perspektywy edukatorki. Pojawiło się pytanie: czego mogą uczyć te ślubne telegramy?

Odpowiadając na to pytanie zwróciłam uwagę na ich następujący potencjał edukacyjny: uznanie i docenienie polskich bohaterów narodowych, ukazywanie historii przed odzyskaniem i po odzyskaniu niepodległości Polski, prezentowanie różnych wartości, zaangażowanie w rozwój aktywności społecznej oraz wolontariatu, starania o rozwój instytucji edukacyjnych i czytelnictwa, pokazanie znaczenia relacji sąsiedzkich i zawodowych, podtrzymywanie tradycji składnia życzeń młodej parze, szacunek do pamiątek z ważnych wydarzeń rodzinnych, sztukę kaligrafii, również kaligrafii artystycznej i stosowania jej przez dorosłych. Być może kolejne analizy telegramów wskażą jeszcze inne wartości i zasoby przydatne w edukacji dorosłych, szczególnie młodych dorosłych.

Telegramy Kościuszkowskie – krótka historia powstania i ich wartość[4]

Pomysł powstania Telegramów Kościuszkowskich pojawił się wraz z obchodami setnej rocznicy wybuchu powstania kościuszkowskiego w roku 1894. Dla Polaków był to dowód utrwalania i rozwoju polskiego patriotyzmu. W zaborze pruskim, w Poznaniu zapoczątkowano akcją wydawania i propagowania kolorowo litografowanych blankietów do wysyłania życzeń z różnych okazji: świąt narodowych, kościelnych, osobistych i rodzinnych. 

Pomysłodawczyniami powstania telegramów w roku 1895 były Maria Łebińska i Teodora Kusztelanowa. Komitet Pań zajął się również ich  przygotowaniem, przesłaniem do litografii i  kolportowaniem. Cena telegramu została ustalona na 25 fenigów. Na telegramach zostało zamieszczone hasło „Cel narodowy i dobroczynny”, ponieważ dochód ze sprzedaży został przeznaczony na działania charytatywne. Na początku XX wieku Telegramy Kościuszkowskie wydawały również: Towarzystwo Czytelni Ludowych, „Sokół” i Towarzystwo Młodzieży Kupieckiej. Zebrane środki Towarzystwo Czytelni Ludowych przeznaczało na cele społeczne oraz oświatowe.  

^{fot. archiwum autorki}

Warto też podkreślić, że telegramy ukazywały dorobek polskiej przeszłości, utrwalały pamięć i szacunek do własnej historii oraz do osiągnięć Polski. W przywołanym opisie opracowanym na 100-lecie Biblioteki Uniwersyteckiej zwrócono też uwagę na niezwykle ważny szczegół, moim zdaniem nadal bardzo aktualny, że we wszystkich symbolach przedstawionych na blankietach nie ma żadnego nawoływania do agresji[5].

Bohaterzy narodowi  przedstawieni na telegramach pochodzą z różnych czasów.  Walczyli w bitwach, uczestniczyli  w powstaniach,  odzyskiwali Polskę i dbali o jej rozwój przez wiele wieków. Najczęściej zamieszczanym stało się nazwisko i wizerunek Tadeusza Kościuszki. Nie brakuje też innych, ważnych postaci walczących o Polskę  w różnych czasach: królestwa, zaborów, powstań narodowych i odzyskiwania niepodległości. Należą do nich: pierwszy koronowany król Bolesław Chrobry, Królowa Jadwiga, Książe Witold, Król Władysław Jagiełło, Książe Józef Poniatowski, Adam Mickiewicz, Henryk Sienkiewicz, Fryderyk Chopin. 

^{fot. archiwum autorki}

Jeden z telegramów zwraca też uwagę na wkład Polaków w rozwój lotnictwa. Na tle nieba zostały pokazane polskie samoloty skonstruowane  między innymi przez Stanisława Wigurę, który wraz z pilotem Franciszkiem Żwirko zwyciężyli  w roku 1932, w międzynarodowych zawodach lotniczych. Niestety tego samego roku, 11 września zginęli w wypadku samolotowym.  Najprawdopodobniej ofiarodawcy życzeń ślubnych, kilkanaście dni po tym tragicznym wydarzeniu oddali w ten sposób hołd obu Polakom doceniając ich umiejętności i osiągnięcia Polski na arenie światowej. 

Telegramy uczą też historii w oparciu o zamieszczone na nich symbole: pomniki, sztandary, proporce, kwiaty: Tatr, domowych ogrodów, pól i łąk. Skłaniają do poszukiwań i odkrywania ich związków z minionymi zdarzeniami i czasami. Na telegramach nie brakuje też różnych haseł, np.: „kochaj swój kraj”,  „honor i ojczyzna” oraz cytatów z Roty, Warszawianki, które zachęcały do szanowania i podtrzymywania polskości podczas zaborów, jak i po uzyskaniu wolności.

Interesujące są też działania wspomnianych już wcześniej samych inicjatorek powstania telegramów, od których można uczyć się zaradności w trudnych czasach, sposobów pozyskiwania środków na ważne cele, jak również zaangażowania w promowanie działań społecznych, charytatywnych.

Szczególną uwagę zwraca telegram z obrazem i hasłem: Towarzystwo Czytelni Ludowych, „Oświata ludu dokona cudu”,  zachęcającym do edukacji dzieci i dorosłych na ziemiach Polskich pod zaborem pruskim, jak i po odzyskaniu niepodległości. Towarzystwo powstało w Poznaniu. Działalność była bardzo owocna, ponieważ zaraz po jego utworzeniu otwarto ok. 150 bibliotek. Odbywały się w nich odczyty, prelekcje upowszechniające polską literaturę, kulturę i oświatę. Towarzystwo podjęło też działania na Górnym Śląsku.

Na wielu telegramach są sygnatury wydawnictw, drukarni, dzięki którym można odkryć też działalność Towarzystwa Czytelni dla Kobiet w Poznaniu i szukać jego historii. Trzeba podkreślić, że aktywność kobiet okazała się wówczas bardzo skuteczna, z dbałością o polskość w czasach zaborów i odzyskanej niepodległości.

Edukacyjnego wymiaru telegramów można też upatrywać w analizie lokalnych działań powiązanych z samą uroczystością zaślubin. Czytając gratulacje i życzenia składane zarówno na blankietach tzw. życzeniowych, jak również pozostałych (bez drukowanego na nich wydarzenia) pojawiają się myśli dotyczące: relacji, pamięci, życzliwości w rodzinach, jak również w sąsiedztwie i w pracy. Dłuższe, bądź krótsze teksty życzeń, nieomalże wszystkie mają ciepły, przyjazny wydźwięk. Jest w nich dużo odniesień do wiary, zakładania rodzinny, narodzin dzieci, szczęścia i miłości w życiu. Są też rymowane teksty mniej i bardziej dowcipne. 

^{fot. archiwum autorki}

Przykładowo: „Tak jak błogo w tej godzinie, niech Wam całe życie płynie”, „Szczera miłość, wieczna zgoda, niechaj żyje Para Młoda”, ”Bawcie się do rana, nie zapomnijcie zaprosić Pana Bociana”. Nie ma życzeń dotyczących wartości pieniędzy, spraw materialnych, z wyjątkiem dwóch, ale sformułowanych w zabawnej formie. Interesujące są też samookreślenia nadawców telegramów, przykładowo familia, gwarowo też famuła. Najczęściej jednak jest rodzina, w której oprócz nazwiska dominuje imię mężczyzny przeniesione na całą rodzinę tj. Kazimierzostwo, Janostwo itp., po którym to określeniu pojawia się dopiero nazwisko.

Na koniec spojrzenia na ukryte źródła w odkrytych na nowo telegramach, warto dodać staranność (zdecydowanej większości) wpisanych życzeń. Stanowi ona dowód nauki kaligrafii w minionych czasach, pisania piórem i trwałości tych wpisów, jak również barwnej litografii. Szacunek do otrzymanych przez nowożeńców życzeń, zaowocował krótko po ślubie też profesjonalną oprawą introligatorską telegramów (z pieczątką wykonawcy), co z pewnością pozwoliło spojrzeć na nie po przeszło dziewięćdziesięciu latach ich powstania.

Podsumowując mogę dodać, że oglądając po wielu latach przerwy rodzinny album, telegramy zachęcały mnie do wielu przemyśleń i szukania różnych materiałów dotyczących minionych czasów, szczególnie biografii bohaterów. Interesujące było też wchodzenie w czasy życia babci i dziadka, wspomnienie ich doświadczeń, przekazanych mi kiedyś bezpośrednio, bądź później przez moich rodziców. Była to dla mnie edukacja nieformalna osoby dorosłej, często mająca charakter uczenia się przez doświadczenie innych i własne. Przypominanie i odkrywanie nowych zdarzeń w historii potwierdziło, że czasami też w edukacji warto „iść po nitce do kłębka”.

Zobacz także:

Podręcznik dla archiwistów społecznych (praca zbiorowa pod redakcją Małgorzaty Pankowskiej-Dowgiało)

HISTORIA: POSZUKAJ

Po co komu biografia na szkoleniach? Czyli edukacyjna "puszka Pandory"

Laboratorium wspomnień cyfryzacja domowego archiwum w bibliotece

Dla jednych smak, dla innych dźwięk, dla jeszcze innych zapach...

Źródła:

IV edycja konkursu na pracę historyczno-literacką pt. „Znajdź swoją pamiątkę rodzinną i opisz jej historię”http://www.kuratorium.szczecin.pl/kuratorium/aktualnosci/iv-edycja-konk… M., Międzypokoleniowe uczenie się, „Edukacja Dorosłych” 2022, 86(1), s. 53–74.Cele zrównoważonego  rozwoju. https://www.gov.pl/web/polskapomoc/cele-zrownowazonego-rozwoju100 OBIEKTÓW BU NA 100-LECIE UAM (obiekt nr 95). https://lib.amu.edu.pl/wp-content/uploads/2019/05/Przewodnik-po-obiekta…

[1] http://www.kuratorium.szczecin.pl/kuratorium/aktualnosci/iv-edycja-konk…

[2] Szerzej na temat impregnacji międzypokoleniowej w: M. Muszyński, Międzypokoleniowe uczenie się, „Edukacja Dorosłych” 2022, 86(1), s. 53–74.

[3] Cele zrównoważonego  rozwoju.

https://www.gov.pl/web/polskapomoc/cele-zrownowazonego-rozwoju

[4] Opis telegramów został opracowany na podstawie: Przewodnik po obiektach wystawy (obiekt nr 95): 100 Obiektów Biblioteki Uniwersyteckiej na 100-lecie Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

https://lib.amu.edu.pl/wp-content/uploads/2019/05/Przewodnik-po-obiekta…

https://lib.amu.edu.pl/100-obiektow-biblioteki-uniwersyteckiej-na-100-l…

[5] za: 100 OBIEKTÓW BU NA 100-LECIE UAM (obiekt nr 95).

https://lib.amu.edu.pl/wp-content/uploads/2019/05/Przewodnik-po-obiekta…