Auteur: Angeliki Giannakopoulou

In onze alsmaar veranderende wereld strekt het belang van leeromgevingen voor volwassenen zich veel verder uit dan het traditionele klaslokaal. Deze leeromgevingen zijn levendige plekken waar uiteenlopende stemmen samenkomen, nieuwe ideeën ontstaan en een transformatief leerproces plaatsvindt. Gezien de toenemende verharding en individualisering van de maatschappij is het uiterst belangrijk dat leeromgevingen voor volwassenen gemeenschapszin en sociale verantwoordelijkheid stimuleren. Hieronder zetten we uiteen waarom het essentieel is om lerenden te betrekken bij het ontwerpen van de leeromgeving en een stem te geven in het besluitvormingsproces.

De stem van lerenden is onmisbaar bij het opbouwen van gemeenschappen

Leeromgevingen voor volwassenen kunnen als een sterke katalysator fungeren om gemeenschappen verder te ontwikkelen en sociale veranderingen teweeg te brengen. De Europese Unie (EU) ziet dit ook in en benadrukt dat er behoefte is aan inclusieve educatieve systemen die lerenden op zinvolle wijze weten te betrekken bij het leerproces. De  Recommendation on Key Competences for Lifelong Learning geeft aan hoe belangrijk het is om actief burgerschap en zelfontplooiing te bevorderen door middel van educatie. Dit betekent dat er omgevingen moeten worden gecreëerd waar lerenden zich vrijelijk kunnen uiten, een bijdrage kunnen leveren aan het vormgeven van hun leerervaringen en participeren in besluitvormingsprocessen.

Ik herinner me de eerste keer dat ik Teaching to Transgress: Education as the Practice of Freedom van bell hooks las en hoe gefascineerd ik was door haar pleidooi voor een radicaal ander educatief systeem dat gebaseerd is op diversiteit, dialoog, kritisch denken en wederzijds respect. Zij stelt dat als lerenden gestimuleerd worden om vragen te stellen, opbouwende kritiek te leveren en samen te werken, ze kunnen uitgroeien tot sterke aanjagers van verandering. Deze radicale methode kan heel veel opleveren en is niet alleen bevorderlijk voor individuele leerresultaten, maar ook voor een collectief gevoel van verantwoordelijkheid en het idee dat de sleutel tot verandering in onze eigen handen ligt. Stel je eens voor dat leeromgevingen voor volwassenen de principes van hooks ter harte zouden nemen, dan zouden er bruisende gemeenschappen ontstaan waar allerlei uiteenlopende stemmen worden gehoord, gerespecteerd en gewaardeerd. En dat is precies wat wij nastreven! 

Volgens een studie van het Learning and Work Institute vertonen lerenden die actief betrokken worden bij het vormgeven van hun leertraject hogere scores wat betreft retentie (d.w.z. onthouden wat ze geleerd hebben), motivatie en algehele tevredenheid. Deze lerenden groeien veelal uit tot actieve leden van hun gemeenschappen die bijdragen aan sociale cohesie en collectief welzijn. Een aanpak waarbij de lerende centraal staat, kan dus een cruciale rol spelen bij het transformeren van educatieve ervaringen en de dynamiek van gemeenschappen. Zo is AONTAS, de nationale organisatie voor volwasseneneducatie in Ierland, actief bezig om de stem van lerenden meer te laten horen en te integreren in het leerproces en de beleidsvorming. Het National FET Learner Forum, georganiseerd door AONTAS, biedt bijvoorbeeld een platform waar lerende volwassenen uit heel Ierland kunnen discussiëren over hun leertraject en kunnen aangeven welke aspecten rijp zijn voor verbetering. Deze fora maken rechtstreekse dialoog tussen lerenden en besluitvormers mogelijk, waardoor beleid en praktijk daadwerkelijk de behoeften en ambities van lerenden weerspiegelen. Tijdens het Learner Forum Report 2023 brachten lerenden cruciale punten naar voren, zoals gebrek aan vervoer en mogelijkheden om werkervaring op te doen. Dit leidde ertoe dat lokale autoriteiten en bedrijven bij het project betrokken raakten en er gezamenlijk actie werd ondernomen om deze problemen aan te pakken. 

Als we met anderen praten over de dynamiek binnen een gemeenschap, worden we geconfronteerd met onze eigen bevoorrechte positie maar zullen we ook meer oog krijgen voor de problemen waar bepaalde delen van onze gemeenschappen mee worstelen. Bijvoorbeeld het feit dat de traditionele leermodellen aloude hiërarchische structuren in stand houden, waardoor mensen uit kansarme milieus en andere ondervertegenwoordigde groepen systematisch gemarginaliseerd worden. Dit werd al aangehaald door Gayatri Chakravorty Spivak, die in haar spraakmakende essay “Can the Subaltern Speak?” (‘Heeft de ondergeschikte een stem?’) ons als burgers en docenten er nadrukkelijk op wijst hoe verdere segregatie en marginalisering ertoe leiden dat bepaalde groepen niet betrokken worden bij de besluitvormingsprocessen, terwijl die wel hun levens bepalen. Met als gevolg dat aanzienlijke delen van onze gemeenschap stelselmatig buitengesloten worden en hun stem niet kunnen laten horen. Dit betekent dat we ons moeten concentreren op het creëren van veilige omgevingen waar alle lerenden, ongeacht hun achtergrond, de kans krijgen om hun ervaringen en gezichtspunten te delen. 

In deze context kunnen we stellen dat echte democratie alleen kan worden bereikt wanneer mensen actief betrokken worden bij het vormgeven van de instellingen die een sturende invloed hebben op hun levensloop. In de volwasseneneducatie vertaalt dit zich in het opzetten van participatieve leeromgevingen waar lerenden zeggenschap hebben bij het ontwerpen, implementeren en evalueren van educatieve programma’s. Alleen op deze manier kunnen educatieve instellingen lerenden bijbrengen dat ze verantwoordelijkheden hebben en dat ze deel uitmaken van een gemeenschap waarvan alle leden samen bijdragen aan het vormgeven van de samenleving. 

De stem van de lerenden toepassen in de praktijk

Om het potentieel van leeromgevingen voor volwassenen als aanjagers van verandering echt te benutten, is het cruciaal om op elk niveau rekening te houden met de stem van de lerenden. Dit vereist een holistische aanpak die zeggenschap, co-design en medebeslissingsprocessen weet te integreren.

Zeggenschap: Door lerenden de mogelijkheid te bieden om hun gedachten, ideeën en ervaringen te uiten, leggen we de basis voor het creëren van inclusieve leeromgevingen. Dit kan met diverse middelen bereikt worden, zoals open fora, discussiegroepen en intervisiesessies. Zo kunnen zogeheten town hall meetings binnen educatieve instellingen lerenden een platform bieden om hun bezwaren en voorstellen rechtstreeks voor te leggen aan het bestuur en de docenten. Luisteren naar de input van lerenden en deze meenemen in de besluitvorming zorgt bij hen voor een gevoel van waardering en betrokkenheid, hetgeen essentieel is voor persoonlijke en collectieve groei.

Co-design: Door lerenden te betrekken bij het ontwerpen van educatieve programma's kan er goed rekening worden gehouden met hun behoeften, interesses en ambities. Deze participatieve aanpak kan vele vormen aannemen, bijv. samenwerking bij het ontwikkelen van het inhoudelijke lesprogramma, projecten laten leiden door lerenden en initiatieven vanuit de gemeenschap stimuleren. Als lerenden kunnen bijdragen aan het ontwerpen van hun leerervaringen, zullen ze meer gemotiveerd zijn en actief betrokken blijven bij hun leertraject. Een praktische toepassing van deze participatieve aanpak kan zijn het vormen van ontwerpteams – bestaande uit lerenden, docenten en leden van de gemeenschap – die gezamenlijk de inhoud van het lesprogramma samenstellen.

Meebeslissen: Het besluitvormingsproces binnen educatieve instellingen dient inclusief en democratisch te zijn en lerenden de kans te bieden om mee te helpen bij het vormgeven van beleid en leerpraktijken. Dit kan worden gefaciliteerd via adviesraden, participatieve bestuursstructuren en regelmatige terugkoppeling. Door lerenden de mogelijkheid te bieden om deel te nemen aan het besluitvormingsproces wordt een cultuur van gedeelde verantwoordelijkheid en collectief handelen bevorderd. Het oprichten van een studentenraad of adviescommissie (waarin lerenden zitting nemen) kan een gestructureerde manier zijn waarop lerenden invloed kunnen uitoefenen op beslissingen over hun leerervaringen.

Uitdagingen en mogelijkheden

Het is een veelbelovend idee om de stem van lerenden te integreren in de volwasseneneducatie, maar toch zijn er nog vele beren op de weg. De voornaamste belemmering is de weerstand tegen verandering die diepgeworteld is in traditionele educatieve instellingen. De bestaande hiërarchische machtsstructuren zijn vaak moeilijk te slechten barrières. Lerenden, docenten, bestuurders en beleidsmakers moeten er samen dan ook alles aan doen om deze structuren grondig te veranderen.

Daarbij moet wel worden gezegd dat het nogal een uitdaging is om elk type lerende een plek aan de overlegtafel te geven. Sociaaleconomische ongelijkheid, taalverschillen en onderling uiteenlopende niveaus van genoten vooropleiding kunnen voor sommige lerenden flinke belemmeringen vormen om volwaardig deel te nemen aan het proces. Om deze obstakels te overwinnen, is er een goed doordachte en gericht aanpak nodig — met aanvullende ondersteuning en middelen om structurele uitsluiting tegen te gaan en een cultuur te creëren die écht waarde hecht aan diversiteit en gelijkheid.

Per slot van rekening is het verweven van de stem van de lerenden in de opzet van de leeromgeving essentieel om vooruitgang te boeken. Als we leren luisteren naar lerenden en hen volop betrekken bij het vormgeven van hun leerervaringen, creëren we omgevingen die mensen in hun kracht zetten en sociale veranderingen in gang kunnen zetten. 

Alleen door middel van deze inclusieve aanpak op basis van samenwerking kunnen we het educatieve systeem transformeren tot een drijvende kracht die gelijkheid en groei kan bewerkstelligen.

Meer informatie over EPALE: 

De Stem van de lerende is een concept dat enorm veel impact kan hebben. Er zijn in dit kader al bergen werk verzet en er is over dit thema volop informatie te vinden op EPALE. Voor meer details verwijzen we naar:

• Blogpost: Empowering Learners Become Leaders in Ireland:  https://epale.ec.europa.eu/en/blog/empowering-learners-become-leaders-ireland

• Blogpost: Erasmus Plus: finding a voice for adult trainers’ struggle: https://epale.ec.europa.eu/en/blog/erasmus-plus-finding-voice-adult-trainers-struggle

• The Learner Voice: https://epale.ec.europa.eu/en/blog/learner-voice

• Resource: AONTAS Learner Voice Podcast: https://epale.ec.europa.eu/en/resource-centre/content/aontas-learner-voice-podcast

• Resource: The learners manifesto. Voice of Writing and Reading Learners in Europe:  https://epale.ec.europa.eu/en/resource-centre/content/learners-manifesto-voice-writing-and-reading-learners-europe

• Blogpost: How can we strengthen learner voice in adult learning – and how can research help?: https://epale.ec.europa.eu/en/blog/how-can-we-strengthen-learner-voice-adult-learning-and-how-can-research-help