ok. 7 minut czytania - polub, linkuj, komentuj!

autorka artykułu: Hanna Gzella

---

Animatorzy i edukatorzy prowadzący zajęcia z osobami z dysfunkcją wzroku w początkach wspólnej drogi napotykają na różne trudne sytuacje, które związane są z brakiem doświadczenia w kontaktach z osobami niewidomymi i wynikającymi z tego emocjami. Doświadczyliśmy tego kilkakrotnie, uczestnicząc w różnorodnych projektach kulturowych z udziałem osób niewidomych i widzących. Wzajemne poznanie, obnażenie stereotypów, nauka wzajemnej komunikacji,  poszukiwanie wspólnych znaków, a przede wszystkim otwartość i ciekawość siebie nawzajem pozwalają te początkowo trudne sytuacje zniwelować.

^{Zdjęcie z archiwum projektu „Teatr bez granic”. Warsztat taneczny dla niewidomych artystów.}

Zarówno osoby widzące, jak i niewidome potrzebują czasu i przestrzeni na wzajemne poznanie. Potrzebne są metody sprzyjające aranżowaniu sytuacji, które umożliwiają indywidualne zaistnienie poszczególnych osób w grupie, podejmowanie współpracy oraz doświadczenie współodpowiedzialności i współdzielenia się przestrzenią i refleksją.  Bardzo dobre efekty w tym zakresie przynosi połączenie dramy i muzykoterapii.

Korzyści dla osób z dysfunkcją wzroku i wskazówki dla edukatorów

Podczas zajęć muzyka wyzwala emocje, pobudza wyobraźnię, podtrzymuje nastrój. Drama pozwala ożywiać powstałe pod wpływem muzyki obrazy, postacie, sytuacje, a zastosowanie technik dramowych umożliwia owe sytuacje analizować, przetwarzać i pogłębiać. Aktywizacja podczas dramy powoduje wyjście z charakterystycznej dla osób z dysfunkcją wzroku postawy statyczno-biernej wobec otoczenia. Osoba niewidoma w trakcie działania sama decyduje, jakich słów użyć, jakich argumentów – daje to poczucie sprawstwa, wyzwala kreatywność, rozwija samodzielność w myśleniu i działaniu. Drama wzbogacona elementami muzykoterapii może stanowić jedną z podstawowych metod wspomagających rozwój intelektualny, emocjonalny i społeczny. Daje możliwość doświadczenia uczestnictwa w różnych sytuacjach, które są aranżowane przez animatora w fikcyjnej przestrzeni. Doświadczenie to może być źródłem poznania, zrozumienia, refleksji.

Wskazówki do prowadzenia zajęć dramowych:

1.     Daj przestrzeń na wzajemne bezpieczne poznanie – możesz zastosować rekwizyt, muzykę.

2.     Stwórz poczucie wspólnoty – możesz wykorzystać wspólny śpiew i ruch.

3.     Powiedz o zasadach panujących w dramie: dowolność, działanie w roli i fikcyjnej przestrzeni, praca w oparciu o improwizacje, jasne określenie, kiedy mówię w roli, a kiedy poza rolą.

4.     Wprowadzenie do tematu – może to być rekwizyt lub umiejętne dramatyczne zagajenie.

5.     Dramowe pokazanie problemu przez tworzenie rzeźb – w sytuacji osób niewidomych wszystko odbywa się z audiodyskrypcją. Rzeźby mogą być zatrzymanym obrazem osób w roli, z którymi możemy rozmawiać z pomocą pytań pogłębiających.

6.     Indywidualizacja przeżycia  poprzez pracę z przedmiotem – indywidualne improwizacje uczestników tworzące osobistą historię przedmiotu.

7.     Wspólne uczestnictwo dające czas na zadumę, refleksję  – Teatr cieni muzyką (audiodyskrypcja dla osób niewidomych).

8.     Wymiana refleksji poza rolami – krąg. Werbalizacja doświadczenia, emocji, przemyśleń.

Zajęcia prowadzone tą metodą mogą stać się treningiem konkretnych zachowań, impulsem do zmian postaw – od lękliwych, strachliwych, aż do aktywnych, pewnych siebie, dzielnych, a nawet przywódczych. „Trenując” różne role, uczestnik zajęć koryguje swoją dotychczasową postawę i charakter, rozwija osobowość, wzbogaca swoje doznania i przeżycia, zmusza się do trudu przełamywania w sobie uprzedzeń, działania wbrew  powszechnie funkcjonującym czy zakodowanym wewnętrznie stereotypom. Poprzez wspólne refleksje nad powstałymi  podczas zajęć sytuacjami  dramowymi buduje się świat wspólnych wartości dla uczestników.

^{Zdjęcia z archiwum projektu „Teatr bez granic”.}

Rozwiązywanie pod maską odgrywanych postaci dramowych fikcyjnych sytuacji, mniej lub bardziej prawdopodobnych, poruszających bliskie i dalsze społeczne problemy daje poczucie sprawstwa (potrzeba często niezaspokojona wśród osób niewidomych) i energię do rozwiązywania sytuacji trudnych w życiu realnym – tak potrzebną i aktywizującą.

Techniki  antycypacji (tj. popchnięcia akcji do przodu o kilka minut, dni, lat) kształtują  umiejętność przewidywania skutków (pozytywnych lub negatywnych) następstw własnego działania. Z kolei granie roli i podejmowanie pewnych decyzji, będąc w roli, analiza myśli postaci oraz myśli innych uczestników dramy podczas zadawania tzw. pytań pogłębiających (kim jesteś?, co robisz?, dlaczego to robisz?, co chcesz przez to osiągnąć?) rozwija wrażliwość empatyczną. W procesie empatii biorą udział różne umiejętności. Należą do nich ekspresja, która ściśle wiąże się z umiejętnością przekazywania sygnałów o własnych stanach emocjonalnych i odczytywaniem emocji innych (co w przypadku osób niewidomych stanowi problem i zarazem tworzy przestrzeń do edukacji).

Emocje

Analiza postaci w dramie, obserwacja jej stanów emocjonalnych, wgląd w sytuacje, które je wywołują, uczy rozpoznawania i nazywania emocji. Ukazanie w scenkach dramowych skutków nieadekwatnego reagowania emocjonalnego uczy aprobowanego sposobu reagowania, kontrolowania własnych emocji, umiejętności mówienia o własnych odczuciach bez potrzeby ich tłumienia. Jest to rodzaj trenowania inteligencji emocjonalnej.

W dramie nie unika się silnych emocji, także tych negatywnych. Często są one specjalnie wywoływane, zgodnie z zasadą, iż wszelkie emocje, a nie tylko przyjemne, odgrywają ważną rolę w życiu i każda z nich ma wpływ na charakterystyczne dla danej osoby przystosowanie psychiczne i społeczne. Aranżowane są zatem fikcyjne sytuacje problemowe, aby emocje mogły się ujawnić, bo tylko wtedy można o nich mówić w roli i poza rolą, analizować źródła ich powstania i przebieg. Rozwija się w ten sposób tolerancja na emocje, czyli zdolność do akceptowania przykrych przeżyć i dostosowania się do nich w celu osiągnięcia równowagi emocjonalnej. Kto by nie chciał zaznać równowagi emocjonalnej?

Ograniczenia osób niewidomych, a także słabowidzących mogą zmieniać kontekst sytuacyjny wzajemnego porozumiewania się zarówno na etapie nadawania, jak i odbioru komunikatu. Wynika to z faktu, że osoba z głębokim deficytem wzroku może odczytać intencje mówiącego wyłącznie na podstawie treści słownej, ma bowiem wyraźnie ograniczone możliwości interpretacji całokształtu jego zachowań. W związku z tym celem ćwiczeń terapeutycznych jest również kształcenie umiejętności uważnego słuchania, wsłuchiwania się w niewerbalne aspekty porozumiewania się, do których należą wysokość i natężenie głosu, tempo mówienia, wahania, przerwy.

Ważną sprawą w rehabilitacji społecznej jest również wyrabianie umiejętności pozyskiwania informacji zwrotnych o tym, jak komunikaty zostały zrozumiane przez odbiorcę oraz umiejętność dopytywania się, czy uczestnik właściwie interpretuje przekazywane sygnały. Przydatne są tu ćwiczenia typu dialogi instrumentalne, określanie nastrojów utworów i  wyobrażanie sobie do nich postaci, tworzenie portretów muzycznych osób o różnych temperamentach, scenki improwizowane z rolami ukazującymi postaci w różnych nastrojowo sytuacjach, stosowanie techniki zamiany ról, ćwiczenia rozwijające werbalną ekspresję.

W. Pilecka podaje, że

„w wielu eksperymentach udowodniono, że występujące braki i nieprawidłowości w rozwoju umiejętności społecznych osób niepełnosprawnych  są  w większym stopniu uwarunkowane upośledzeniem socjalnym i edukacyjnym niż np. ich deficytem  sensorycznym. Należy zatem rozwijać umiejętności społeczne w toku specjalnie przygotowanych oddziaływań stymulacyjnych, które rozwiną zdolność dostrzegania cudzych potrzeb i wczuwania się w sytuację drugiego człowieka, czynienia odpowiedzialnym za to, co dzieje się z inną osobą, rozbudzania potrzeby zadośćuczynienia, czyli naprawiania błędu”.

Techniki retrospekcji (tworzenie scenek, które mogłyby wyjaśnić przyczyny pojawienia się danej emocji) kształtują  zdolność do oceny bodźców, które wywołują emocje, przed wystąpieniem reakcji. Uczestnicy muszą dokonać oceny bodźca i zdecydować, czy reakcja emocjonalna jest uzasadniona. Na przykład zastosowanie techniki telefonu zaufania (uczestnik w roli psychologa udziela rad) uczy okazywania wsparcia innym oraz korzystania z okazywanego jej wsparcia. Uczestnicy poznają różne sposoby wspierania drugiej osoby. Począwszy od wsparcia emocjonalnego (okazanie słowem, gestem drugiej osobie, jak jest ważna dla innych) lub wsparcia informacyjnego (pomoc w rozwiązywaniu życiowych problemów, podanie bezpośrednich rad, jak należy postąpić). Udzielając rad innym, jednocześnie sami uczą się, jak radzić w trudnych sytuacjach, budując postawę optymizmu.

Słowo i dźwięk

Słowo i dźwięk muszą zastąpić 70% niedostępnej dla osób niewidomych (a znacznie ograniczonej u słabowidzących) komunikacji pozawerbalnej. Słowo, dźwięk/muzyka i ruch to ważne elementy w rewalidacji osób z dysfunkcją wzroku – elementy, jak w trójjedynej chorei powiązane są ze sobą dramaturgią i dynamiką.

Muzyka tworzy nastój, buduje postaci, może tworzyć kontekst dramaturgiczny, pozwala wyrazić to, co jest niewyrażalne słowami. Słowo może być źródłem informacji, komunikacji, narracji. Słowo buduje mosty, ale może też budować bariery. Słowo w dramie to improwizacje werbalne występujące w scenkach, improwizowanych dialogach, monologach, wewnętrznych dialogach, wewnętrznych monologach.

Ciało i ruch

A co z ciałem? Co z ruchem? Świadomością ruchu i ciała u osób z dysfunkcją wzroku?

Różnie bywa, każda z osób z dysfunkcją wzroku może mieć odmienne doświadczenie ruchu, różną kondycję fizyczną, różną koordynację, wyobraźnię ruchową. Jedni unikają nowych doświadczeń w tym zakresie, mają ograniczenia fizyczne i psychiczne, które ich blokują, a inni uprawiają sport lub tańczą.

Doświadczenie swojego ciała w ruchu przy muzyce może stanowić ważny element rewalidacji osób z dysfunkcją wzroku i dać rewalidacyjne pozytywne skutki: poprawę koordynacji ruchowej i kondycji, poczucie przyjemności płynące z własnej ekspresji cielesnej, zmniejszenie blindyzmów, poprawę postawy ciała. Ten rodzaj choreoterapii (terapii tańcem) może odbyć się poprzez:

• improwizację ruchową przy muzyce, opartą na kontakcie z rekwizytem (sznur, chusta, folia, wstążka), który stymuluje do ruchu i eksperymentowania; improwizację ruchową opartą na kontakcie z drugim człowiekiem ze zmienną rolą prowadzącego i prowadzonego
• improwizację indywidualną z pamięcią kontaktu z rekwizytem lub drugim człowiekiem.
• improwizację ruchową z zastosowaniem jakości ruchu ciężki-lekki, mocny-słaby, wnoszący-opadający, powiększający-pomniejszający itp.; ćwiczenie poszerzające wzorce ruchowe, nazewnictwo, wyobraźnię ruchowo przestrzenną
• improwizację poprzez obrazy zastygające w bezruchu.

Działania teatralno-dramowe to ważny element rewalidacji osób z dysfunkcją wzroku. Pamiętając o tym, że  słowo validus znaczy mocny/silny, możemy stwierdzić, iż rewalidacja poprzez teatr i dramę umacnia wiarę we własne możliwości i sprawstwo.

Opisane doświadczenia są efektem projektu „Teatr bez granic – edukacja artystyczna osób niewidomych i/lub niesłyszących” koordynowanego przez Instytut Tolerancji w ramach programu Erasmus+ Edukacja dorosłych. Dodatkowe informacje na jego temat można znaleźć w broszurze dostępnej poniżej.

---

Zobacz także:

Prowadzenie szkolenia dla osób niewidomych

Muzeum dostępne dla osób niewidomych – scenariusz dobrej praktyki

Wywiad EPALE: Potencjał tkwiący w kulturze dostępnej. O wyzwaniach dla edukatora i edukatorki