ok. 6 minut czytania – polub, linkuj, komentuj!

Opowieść utkana z ludzkich wspomnień

Program Historia Mówiona w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie realizowany jest z inicjatywy Dyrektora Tomasza Pietrasiewicza nieprzerwanie od 1998 roku. To już ponad ćwierć wieku gromadzenia i dzielenia się wspomnieniami mieszkańców Lublina i Lubelszczyzny. W tym czasie znacznie rozwinęły się również kierunki naszych zainteresowań – począwszy od ocalania pamięci o lubelskich Żydach, po zagadnienia związane z historią i kulturą Lublina oraz regionu od dwudziestolecia międzywojennego, po czasy współczesne.

Naszym priorytetem jest gromadzenie i upowszechnianie wspomnień świadków historii. Realizując program, stosujemy dwie metody nagrywania relacji – biograficzną, kiedy świadek historii w sposób dla siebie właściwy i charakterystyczny opowiada o całym swoim życiu, a opowieść ta jest najważniejszą treścią spotkania oraz, rzadziej stosowany, wywiad kwestionariuszowy, gdzie rozmówca opowiada o określonym czasie, miejscu, osobie czy wydarzeniu, którego był świadkiem, uczestnikiem lub znajdował się w kręgu znajomych podmiotu. Poza tym chętnie nagrywamy fotografie opowiadane, inspirujemy do szkicowania map pamięci, organizujemy spacery ze świadkami historii – do czego nawiążę w dalszej części.

W naszym archiwum znajdują się obecnie wspomnienia ponad 3000 osób. Większość relacji zarejestrowana została w języku polskim, ale w zbiorach znajdziemy także wywiady nagrane w języku angielskim, francuskim, niemieckim, włoskim, ukraińskim, jidysz, hebrajskim oraz w gwarze chachłackiej. Główne tematy poruszane w trakcie rozmów, to życie codzienne, szkolnictwo, wielokulturowość, II wojna światowa, Zagłada, stosunki polsko-żydowskie, opozycja polityczna i niezależny ruch wydawniczy w PRL, ważne wydarzenia w historii najnowszej Lublina i Lubelszczyzny, życie kulturalne oraz kultura ludowa Lubelszczyzny.

Prowadzone działania wynikają z przekonania, że niezwykle ważną częścią pamięci zbiorowej każdej społeczności są wspomnienia ludzi, których życie było z nią związane. Dlatego nasze przesłanie jest proste: opowiedz nam swoją historię, a my ją zapiszemy i ocalimy przed zapomnieniem. To właśnie relacje świadków historii tworzą najbardziej emocjonalną i żywą tkankę historii naszego miasta czy regionu. Warto zrozumieć, że w opowieści jednego człowieka odbija się egzystencjalny wymiar ludzkiego doświadczenia. Świadectwo pojedynczej osoby może uchronić przed niepamięcią całe rodziny, pokolenia czy miejsca. Przesłanie, jakie niesie Program Historia Mówiona jest bardzo proste: Jesteście ważni, Wasza historia jest ważna – pamiętamy o Was. Twoja historia jest nierozerwalną częścią historii miejscowości, w której żyjesz.

^{fot. archiwum autora}

Zarejestrowane przez nas opowieści świadków historii dostępne są dla wszystkich zainteresowanych. Ciągle rozrastający się zbiór dostępny jest online, pozostałą część archiwum udostępniamy w siedzibie Ośrodka. Zgromadzone przez nas opowieści stają się inspiracją do powstawania filmów dokumentalnych, książek, reportaży radiowych i prasowych, artykułów, prac naukowych, wystaw, przedstawień teatralnych czy spacerów edukacyjnych. Poza wspomnieniami udostępniamy również materiały ikonograficzne pozyskiwane od świadków historii – fotografie, dokumenty, mapy pamięci czy rękopisy.

Edukacyjne aspekty historii mówionej

Spotkania międzypokoleniowe ze świadkami historii to nie tylko wymiar edukacyjny, ale i aktywizacja społeczna. Wychodząc poza schemat klasycznego wywiadu opracowujemy wspólnie ze świadkami historii mapy pamięci, odbywamy spacery historyczne, realizujemy fotografie opowiadane – same fotografie, bez opowieści, kontekstu, często są po prostu jedynie „ładnymi zdjęciami” czy „widokówkami”. Część naszych projektów realizowanych w ramach historii mówionej jest wręcz dedykowana działaniom edukacyjnym (np. „Tajne nauczania. Cisi bohaterowie”). Historie mówione są uzupełnieniem archiwów społecznych, a zarazem same je tworzą. Dlatego gromadzimy nie tylko relacje, ale wszystko to, co związane jest z życiem i historią danego człowieka – ikonografia, spisane wspomnienia, dokumenty, fotografie artefaktów itd. 

Upowszechnianie materiałów edukacyjnych odbywa się głównie przez Internet, który jest ważnym źródłem czerpania wiedzy dla młodego pokolenia. W aspekcie edukacjyno-moralnym traktujemy „opowiadanie” historii życia jako rodzaj katharsis danej jednostki oraz swego rodzaju „modus vivendi” młodego pokolenia. 

W przypadku osób starszych, często spychanych na margines życia społecznego, gdzie boleśnie odczuwają swoją samotność, historia mówiona tworzy relacje szacunku i zrozumienia tych osób. Buduje naturalny, ludzki kontakt między osobą opowiadającą o swoim życiu a osobą rejestrującą. Młodzi ludzie uczestnicząc w świadectwie życia konkretnej osoby, uczą się sztuki słuchania innych, skupiania uwagi na przekazie międzypokoleniowym. 

^{fot. archiwum autora}

Jednym z punktów Manifestu Historii Mówionej „ogłoszonego” w 2013 roku z inicjatywy dyrektora Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie, Tomasza Pietrasiewicza, był akcent edukacyjny, nobilitujący rolę i funkcję szkoły w utrwalaniu przekazu międzypokoleniowego. Punkt 6 manifestu traktował o tym, że: 

„Najbardziej naturalnym opiekunem programu historia mówiona powinna być szkoła”. 

Stąd właśnie od wielu lat adresatami naszych działań jest młodzież, z udziałem której prowadzimy zajęcia ze świadkami historii, warsztaty edukacyjne, misteria pamięci, konkursy. Ich celem jest uświadomienie młodemu pokoleniu wartości i znaczenia historii mówionej. Uświadamiamy też, że pamięć o rodzinie czy „małej ojczyźnie” może być wartością łącząca pokolenia, integrującą daną społeczność. W tym aspekcie sprawdza się zastosowanie nowych technologii, mocne osadzenie działań w przestrzeni Internetu. 

Patrząc szerzej, nasza propozycja skierowana jest do wszystkich grup wiekowych, bowiem treści wygenerowane wskutek proponowanych działań akcentują wartość przekazu międzypokoleniowego i transmisję pamięci społecznej. Stworzenie możliwości zaistnienia historii zwykłych ludzi w przestrzeni publicznej to poniekąd próba przywrócenia tożsamości i znaczenia tych jednostek w realiach współczesnego społeczeństwa. Dlatego od wielu lat poprzez nasze działania jesteśmy obecni w szkołach, na uczelniach wyższych, w gminnych ośrodkach kultury czy domach pomocy społecznej – stąd wiemy, jakie są zapotrzebowania danych środowisk na konkretne treści. Potrafimy te działania łączyć i stymulować do kooperacji pomiędzy różnymi grupami wiekowymi, a także zawodowymi.

Niezwykle ważnym aspektem działań edukacyjnych są też spacery ze świadkami historii – poza klasycznym nagraniem wywiadu biograficznego są jedną z najważniejszych form ocalania pamięci realizowanych przez nasz Program Historia Mówiona. To coś więcej niż fizyczne wyjście w otaczającą nas przestrzeń, to wędrówka w świat niezwykły – pogranicza, styku przeszłości z teraźniejszością. Przewodnikami w tej niezwykłej podróży są świadkowie historii, którzy dzielą się wspomnieniami o ważnych dla nich miejscach, jak również wydarzeniach czy osobach, które w ich życiu odegrały szczególną rolę. To „zwiedzanie” przez pryzmat osobistych historii, wspomnień czy zmysłów – smaków, zapachów, dźwięków. Takie wyprawy pamięci są wspaniałą okazją do poznania mniej oczywistej historii danego miejsca, historii nieszablonowej, bo przedstawionej z perspektywy indywidualnych losów ludzi tam żyjących, a zarazem budujących tożsamość, pamięć i historię miejsca. 

Każda wyprawa ze świadkiem historii to swoista podróż w czasie. Odbywając ją, odwiedzamy miejsca, których dawna topografia zatarła się na współczesnych mapach, ulegając znacznym zmianom i modyfikacjom na przestrzeni dekad. Spacery ze świadkami historii pozwalają nam spojrzeć na rzeczywistość z zupełnie innej perspektywy. Przyczynkiem do niezwykłej opowieści może być pojedynczy przedmiot, dom, ulica czy fragment miasta. Spacerując po współczesnej przestrzeni, retrospekcyjnie odwiedzamy dwudziestolecie międzywojenne, okres II wojny światowej czy PRL-u. Świadkowie historii są swoistymi łącznikiem między przeszłością, teraźniejszością a przyszłością – duchową, kulturową, cywilizacyjną, historyczną.

W wymiarze rodzinnym, społecznym, edukacyjnym utrwalanie historii życia starszego pokolenia powinno być naszym moralnym obowiązkiem. Warto więc czasami zatrzymać się, zwolnić, posłuchać wspomnień i odwiedzić miejsca, w których toczyła się historia zwykłych ludzi, bo to oni tworzyli klimat, atmosferę i historię swojej/naszej miejscowości.

Zobacz także:

Edukacja antydyskryminacyjna i współpraca międzysektorowa

Interpretacja dziedzictwa w edukacji dorosłych

Historia z rodzinnej historii. Czy można się z niej uczyć?

Podręcznik dla archiwistów społecznych (praca zbiorowa pod redakcją Małgorzaty Pankowskiej-Dowgiało)