Z badania International Adult Literacy Survey (IALS), pokazującego rozmiar analfabetyzmu funkcjonalnego w poszczególnych grupach wiekowych, wynika, że w większości krajów odsetek osób o bardzo niskich kompetencjach w dziedzinie czytania i pisania rośnie wraz z wiekiem badanej populacji. W grupie wiekowej 56–65 lat najwyższy wskaźnik osiąga Polska (70,1%).

Wiele argumentów przemawia za tworzeniem warunków do uczenia się pisania i czytania osób w podeszłym wieku, mimo iż niepiśmienność w starości może wydawać się deficytem mniej uciążliwym niż we wcześniejszych fazach życia. Niemniej pobieżne nawet spojrzenie na społeczne funkcjonowanie człowieka starszego nie posługującego się słowem pisanym, pozwala na dostrzeżenie całego szeregu negatywnych następstw tego deficytu. Przede wszystkim niepiśmienność przekłada się na stan zdrowia osób starszych. Są w znacznie większym stopniu narażone na zawał serca, wylew krwi do mózgu i cukrzycę niż osoby z dobrymi czy wysokimi umiejętnościami w tej dziedzinie. Towarzyszący ich życiu stres może przyspieszać wystąpienie poważnych i utrzymujących się zaburzeń psychicznych, depresji i apatii. Osoby niepiśmienne zasadniczo nie uczestniczą także w ofertach edukacji zdrowotnej, cieszących się wśród seniorów dużym zainteresowaniem. Udział w kursie wiąże się z koniecznością wypełnienia formularza zgłoszeniowego, podpisania się na liście obecności czy korzystania z materiałów drukowanych.

^{Photo by Jilbert Ebrahimi on Unsplash}

Alfabetyzacja pozwala ludziom w podeszłym wieku na sprawniejsze funkcjonowanie w codzienności. Podstawowe zajęcia, przeczytanie korespondencji, załatwienie sprawy w banku lub urzędzie, zapoznanie się z treścią ulotki dołączonej do lekarstwa czy wiele innych codziennych czynności przestają stanowić udrękę. Umiejętność posługiwania się pismem otwiera ponadto nowe możliwości spędzania czasu wolnego, którego ludzie starsi mają często w nadmiarze. Można przeczytać gazetę albo książkę, tym bardziej, że wiele jest do nadrobienia lub pisać pamiętnik, jak czyni wielu seniorów podejmujących naukę czytania i pisania. Pozwala pokonać strach przed podróżą, bo można samodzielnie przeczytać rozkład jazdy pociągów czy dołączyć do grona znajomych, bez obawy ośmieszenia się. Zapobiega też osamotnieniu i izolacji ludzi starszych, którzy w obawie przed skompromitowaniem się w oczach wnuków, unikają bliższych kontaktów z rodziną. Dzięki pokonaniu własnej niepiśmienności mogą czytać wnukom bajki i pomagać im w odrabianiu lekcji.

W fazie starości człowiek dokonuje bilansu życiowego, czyli krytycznie ustosunkowuje się do swoich doświadczeń, osiągnięć i niepowodzeń w minionych latach. Wynik bilansu kształtuje spojrzenie jednostki na przyszłość; może utwierdzić ją w poczuciu sensu i wartości życia lub pogrążyć w rozpaczy z powodu zaprzepaszczonych szans i niewykorzystanych możliwości. Życie spędzone w niepiśmienności, odmienność od powszechnie przyjętej i jedynej społecznie akceptowanej normy, może prowadzić do zaniżenia poczucia własnej godności oraz przesłonić inne znaczące osiągnięcia życiowe. Dodatkowo sprawę komplikuje żywa w starości pamięć o wydarzeniach z okresu dzieciństwa i lat młodości, które u osób niepiśmiennych często wiążą się z niepowodzeniami i porażkami w szkole, dramatycznymi sytuacjami w domu rodzinnym, odrzuceniem przez najbliższych czy środowisko społeczne. W kontekście bilansu życia i natury ludzkiej pamięci alfabetyzacja niepiśmiennych seniorów ma za zadanie, po pierwsze, skłonić ich do refleksji nad przyczynami niepiśmienności, odsłaniając konteksty społeczne, kulturowe i ekonomiczne, które w zdecydowanej większości przypadków zaważyły na ich edukacyjnych losach, po drugie, zwrócić uwagę na dokonania życiowe i kompetencje, które – mimo deficytu w sferze czytania i pisania - mogą złożyć się na pozytywny bilans życia.

Kursy alfabetyzacyjne

W praktyce oświatowej kursy alfabetyzacyjne dla osób starszych stanowią odrębną ofertę edukacyjną. Im starsza osoba, tym głębsze odczuwa zażenowanie z powodu swojego deficytu, tym większe żywi obawy przed uczeniem się i ewentualną porażką. W środowisku rówieśników łatwiej jest stworzyć atmosferę zaufania, bezpieczeństwa psychicznego i solidarności między uczącymi się osobami i wykorzystać dynamikę grupy do budowania poczucia pewności siebie pojedynczych osób. Zbieżność sytuacji życiowych i ról społecznych umożliwia odniesienie się w procesie nauczania – uczenia się do kontekstów społecznych i problemów dnia codziennego, istotnych dla wszystkich członków grupy. Nawiązanie do biografii uczestników kursu, ich doświadczeń i osiągnięć życiowych w różnych dziedzinach, jak: wychowanie dzieci, prowadzenie domu, praca zawodowa, nie tylko animuje do większej aktywności, ale wpływa również na wzmocnienie poczucia ich własnej wartości i refleksji nad dorobkiem całego życia. Podjęcie kwestii organizacji i spędzania czasu wolnego jest jednocześnie przeciwdziałaniem osamotnieniu doskwierającemu ludziom starszym i animacją do podejmowania wspólnych inicjatyw bądź włączenia się w nurt pracy charytatywnej.

Za odrębnością kursów alfabetyzacyjnych dla seniorów przemawia również specyfika procesów uczenia się osób starszych, wynikająca zwłaszcza ze starzenia się fizjologicznego związanego z obniżeniem sprawności różnych funkcji i narządów. Przykładowo, upośledzenie ostrości wzroku charakterystyczne dla osób po 60. roku życia narzuca określony wymóg wobec warunków czasowych i lokalowych kursów i środków dydaktycznych stosowanych w procesie nauczania – uczenia się. Zaburzenia widzenia, podobnie jak ubytek słuchu i inne dolegliwości zdrowotne (np. w poruszaniu się) wiążą się z nasileniem stanów lękowych, depresji, poczuciem osamotnienia i bezradności oraz spadkiem samooceny. Obniżenie się funkcji poznawczych, zwłaszcza sprawności pamięci prowadzi do zaniepokojenia i może zniechęcać do podejmowania wysiłków edukacyjnych, pozbawiając wiary w pozytywny efekt uczenia się.

Zjawisko starzenia się nie jest jednak – o ile nie przebiega w sposób patologiczny - procesem gwałtownym, determinującym sprawność intelektualną na tyle, by uniemożliwić lub znacząco utrudnić proces uczenia się pisania i czytania. Wiele zależy od wiedzy i doświadczeń w sferze uczenia się, które seniorzy nabyli podczas swojej drogi życiowej. Trening na przestrzeni całego życia warunkuje osiąganie dobrych wyników w uczeniu się w późnym wieku, jednak powszechnie znane i dostępne są współcześnie różnorodne metody wspomagające osoby starsze w zachowaniu sprawności intelektualnej lub reaktywujące potencjał umysłowy.

Alfabetyzacja osób starszych

Alfabetyzacja osób starszych, dotychczas realizowana w niewielkim zakresie, może stać się w przyszłości – w obliczu nieuchronnego starzenia się społeczeństw, niedoskonałości systemów szkolnych i braku aktywności w sferze czytania i pisania osób dorosłych, ważną dziedziną edukacji dorosłych. Uczenie się w starości przynosi wielorakie korzyści. Po pierwsze, podnosi jakość życia osób starszych, zwłaszcza poczucie ich dobrostanu. Po drugie, pozwala na redukcję kosztów opieki nad osobami starszymi, które rozwijając aktywność edukacyjną i uczestnicząc w życiu społecznym, czerpią satysfakcję i radość z życia, utrzymującą ich przez długie lata w dobrej kondycji fizycznej i psychicznej. Po trzecie, edukacja zapobiega wykluczeniu społecznemu seniorów, wspierając rozwój kompetencji społecznych umożliwiających funkcjonowanie w różnych obszarach społecznych, sprostanie różnorodnym wyzwaniom, refleksję nad działaniem oraz pełne wykorzystanie atutów, na które pracowali przez całe życie. Po czwarte, ludzi młodych nie stać na zaprzepaszczenie potencjału starszego pokolenia, które dysponuje wiedzą, doświadczeniem i kompetencjami przydatnymi nie tylko na łonie rodziny, ale także w  dziedzinach opierających się na wolontariacie. Ekonomiczne korzyści płynące z uczenia się w starości są coraz częściej podnoszone w kontekście postulatów wobec polityki oświatowej i społecznej. Wskazuje się m.in. na niższe koszty opieki medycznej czy pielęgnacyjnej nad osobami starszymi, które dzięki aktywnemu trybowi życia, dłużej zachowują sprawność fizyczną i intelektualną, nie nadwyrężając społecznych funduszy zdrowia.

Prof. Ewa Przybylska – kierownik Katedry Edukacji Dorosłych Wydziału Nauk Pedagogicznych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu.