Door Regina Ebner

De laatste tijd ben ik steeds vergeetachtiger. Nu moet ik zeggen dat ik op bepaalde gebieden altijd al een chaoot geweest: toen ik eens naar Portugal op reis ging, was ik van huis gegaan zonder portemonnee (dus zonder betaalmiddelen). Op andere gebieden heb ik nooit problemen gehad, wat goed uitkwam in mijn werk. Helaas is dat niet meer het geval. Mailtjes blijven onbeantwoord omdat ik dacht dat ik ze al beantwoord had. Ik vergeet zelfs dingen die op mijn to-dolijstje staan. Hoort dit bij ouder worden? Omdat ik graag wat meer wilde weten over hoe het de hersenen en het geheugen vergaat naarmate we ouder worden, heb ik wat online onderzoek gedaan. Ik richtte me hierbij op 'officiële' websites, dus van gezondheids- en wetenschappelijke organisaties, bibliotheken en nationale instellingen. Er was veel dat ik niet begreep; mijn neurowetenschappelijke kennis mag nog niet eens 'basaal' heten. De wetenschappelijke kijk op het menselijke geheugen en het verband daarvan met leren is echter enorm belangrijk in vergrijzende samenlevingen.

Neuroplasticiteit - de hersenen als een spier

Laat ik beginnen met een term die ik heb opgepikt uit een toespraak van een neurowetenschapper die het had over ouderen en leren: neuroplasticiteit.

Neuroplasticiteit verwijst naar het vermogen van de hersenen om gedurende het hele leven te veranderen of te leren als gevolg van oefening of ervaring. Dit is wat biologische systemen uniek en aanpasbaar maakt. Deze veranderingen ondersteunen niet alleen cruciale stappen in de ontwikkeling van de hersenen, maar verwijzen ook naar neurale reorganisatie gedurende de hele levensduur als gevolg van leer- en geheugenconsolidatieprocessen in normale en pathologische omstandigheden. (KU Leuven Brain Institute, Neuroplasticiteit van leren en geheugen) 

Vroeger dachten wetenschappers dat de hersenen in de kindertijd en adolescentie gevormd worden en dan stabiel bleven in het volwassen leven. Het tegendeel is waar. De hersenen zijn in de kindertijd of adolescentie nog niet uitontwikkeld. De ontwikkeling van onze hersenen is het resultaat van zowel onze genen als onze (leer)ervaringen. Het is belangrijk om in te zien dat de term "biologisch" niet betekent dat de uitkomst op voorhand vaststaat. In plaats daarvan maken onze hersenen gedurende ons leven een constante verandering door, en krijgen vorm door de ervaringen en kennis die we opdoen. Een groot deel van deze hersenontwikkeling bestaat uit veranderende verbindingen tussen neuronen. Vooral de zenuwbanen tussen neuronen die vaak worden aangesproken, worden sterker. Zoals een spier dus!

De vraag hoe de hersenen omgaan met herinneren en leren is, naar ik heb begrepen, een van de belangrijkste binnen de neurowetenschap. Universiteiten en onderzoeksinstellingen houden zich er op verschillende niveaus mee bezig, van medisch tot gedragskundig (en alles daartussenin).

KU Leuven erkent dat het concept van neuroplasticiteit ingaat tegen de aloude theorie dat onze hersenen tijdens de adolescentie tot wasdom komen en daarna niet meer veranderen. De universiteit onderschrijft het idee dat onze hersenen ons hele leven blijven evolueren en veranderen, zelfs in tijden van ziekte of andere uitdagingen. Deze ontdekking heeft geleid tot een spannend nieuw onderzoeksveld, dat de neurowetenschap en de gedragswetenschap samenbrengt. Wetenschappers verdiepen zich nu zelfs in de dynamische veranderingen die plaatsvinden op het kleinste detailniveau van de hersenen, zoals in de synapsen, en bestuderen de transformatie van zenuwbanen en complete hersennetwerken. Ze onderzoeken alles, van de kleinste moleculaire mechanismen tot complexe systemen, zowel in dieren als mensen.

Zo brengt het idee van neuroplasticiteit ons nieuwe mogelijkheden en inzicht in de fantastische manieren die onze hersenen hebben om zich voortdurend aan te passen en te leren. Oude aannames staan ter discussie en er is hoop op grensverleggende interventies die de gezondheid van onze hersenen en onze cognitieve vermogens gedurende ons hele leven kunnen verbeteren. Door dit levendige onderzoeksveld te voeden, kunnen we de geheimen van de hersenveerkracht leren kennen, en welzijn in het algemeen en neurologische aandoeningen in het bijzonder beter leren begrijpen. 

Wat betekent dit allemaal voor het leerproces en de educatie van volwassenen?

Ross Cunningham, auteur van het UNESCO-artikel Neuroplasticity: How the brain changes with learning, trekt de conclusie dat onze hersenen zijn ontworpen om te blijven leren, zonder biologische beperkingen. Gedurende ons leven blijven onze hersenen flexibel en veranderen ze voortdurend, gevoed door nieuwe ervaringen. Het gaat hierbij niet alleen om onze genen; hoe slim we zijn, hangt ook af van de complexe verbindingen die door onze leerervaringen tot stand komen. Voor onze hersenen is leren dus een oneindig proces.

Terwijl we onze levens leiden, taken vervullen, problemen oplossen en uitdagingen het hoofd bieden, worden specifieke zenuwbanen in onze hersenen sterker. Dit komt onze gewoontes, herinneringen en vaardigheden ten goede.

Hetzelfde geldt voor bewust leren door oefening en training: het principe van versterkende verbindingen is ook hier van toepassing. Betekenisvol leren is niet puur een kwestie van uit het hoofd leren, maar vooral van het maken van verbindingen tussen gerelateerde concepten, aldus Cunningham. Hierbij wordt optimaal gebruikgemaakt van het aanpassingsvermogen van onze hersenen, waardoor we tot de kern van het leren komen.

Dit betekent dat het idee "je bent nooit te oud om te leren" ook wordt ondersteund door neurowetenschappelijk bewijs. Het tweede punt heeft betrekking op het concept informeel leren en het belang daarvan. Het derde punt, over formele educatie, is minder van belang voor niet-formele volwasseneneducatie, maar moet ook weer niet helemaal uit het oog worden verloren. Ik heb een onderzoek gevonden naar twee verschillende vormen van leren en de impact daarvan op het geheugen en de hersenen.

Wij hebben de impact van duurzame betrokkenheid op het cognitieve functioneren van oudere volwassenen onderzocht, met meervoudige controlegroepen en op basis van een onderscheid tussen productieve betrokkenheid en receptieve betrokkenheid. Deze twee manieren van betrokkenheid onderscheiden zich door de cognitieve handelingen die erbij komen kijken. Productieve betrokkenheid gaat over activiteiten die een beroep doen op actief leren en voortdurende activatie van het werkgeheugen, het langetermijngeheugen en andere uitvoerende processen. Receptieve betrokkenheid, daarentegen, gaat over activiteiten die samenhangen met passieve observatie, activatie van bestaande kennis en vertrouwde handelingen, in plaats van de verwerving van nieuwe informatie en het uitvoeren van cognitief uitdagende taken. (Park DC, Lodi-Smith J, Drew L, Haber S, Hebrank A, Bischof GN, Aamodt W. The impact of sustained engagement on cognitive function in older adults: the Synapse Project. Psychol Sci. 2014 Jan;25(1):103-12.) 

Productieve betrokkenheid heeft veel impact op cognitieve functies, terwijl receptieve betrokkenheid weinig tot geen impact heeft. Dit is zeker van belang bij het leerproces van volwassenen, en met name dat van ouderen. Ander onderzoek gaat over volwasseneneducatie en de impact daarvan op oudere lerenden. Onderzoek naar verschillende participerende kunsten, zoals muziek, theater, dans en creatief schrijven, laat zien dat deze veelbelovend zijn als het gaat om het verbeteren van de kwaliteit van leven en het algemene welzijn van (oudere) volwassenen. Deze bezigheden zijn in verband gebracht met een verbetering van het cognitief functioneren, geheugen, zelfbeeld, stressvermindering en sociale interactie. Het US National Institute of Ageing (NIA) erkent het belang van verder onderzoek op dit gebied en is actief op zoek naar nieuwe onderzoeks- en meetmethoden om de effectiviteit en kostenbesparing van kunstinterventies in kaart te brengen.

Vergeetachtigheid - nee, bedankt!

Terug naar het begin van dit blog: wat kan ik doen tegen mijn vergeetachtigheid? De Amerikaanse overheidsinstantie National Institute of Ageing doet de volgende aanbevelingen:

• Leer een nieuwe vaardigheid.
• Houd er een dagelijkse routine op na.
• Plan taken, maak to-dolijstjes en gebruik geheugensteuntjes, zoals kalenders en notities.
• Leg je portemonnee of handtas, sleutels, telefoon en bril altijd op dezelfde plek.
• Blijf activiteiten ondernemen die goed zijn voor zowel het brein als het lichaam.
• Doe vrijwilligerswerk in de buurt waar je woont, op een school of bij een religieuze organisatie.
• Breng tijd door met vrienden en familie.
• Slaap voldoende; gemiddeld zeven tot acht uur per nacht.
• Doe aan lichaamsbeweging en eet gezond.
• Voorkom of let op bij hoge bloeddruk.
• Drink niet te veel alcohol.
• Zoek hulp als je je een paar weken achter elkaar depressief voelt.