Program Erasmus+, jak podkreślają jego liczni uczestnicy, daje nam m. in. nieocenioną możliwość poznania metod pracy naszych kolegów z innych krajów. Jako wieloletni nauczyciel w polskim liceum ogólnokształcącym dla dorosłych staram się czerpać pozytywne wzorce z działalności innych szkół tego samego typu. Dzięki programowi Erasmus+ miałam możliwość odwiedzić w ubiegłym roku dwie szkoły w Finlandii: liceum dla dorosłych w Kuopio oraz liceum dla dorosłych w Helsinkach, porozmawiać z ich słuchaczami i nauczycielami oraz poznać organizację i metody nauczania – uczenia się w fińskich szkołach.

Edukacja formalna osób dorosłych na poziomie ponadpodstawowym (kształcenie średnie II stopnia) to jedna z form przeciwdziałania marginalizacji społecznej oraz próby skutecznego włączania osób, uzupełniających wykształcenie średnie, w rynek pracy. Wiele państw nieustannie podejmuje wysiłki, aby poprawić los swoich obywateli, dążąc do podnoszenia jakości nauczania oraz angażowania dorosłych do aktywnego uczestnictwa w procesie całożyciowego uczenia się. Jednak podstawą efektywnego kształcenia jest dostosowanie warunków i form organizacyjnych, zasad i metod nauczania, treści kształcenia oraz środków dydaktycznych do potrzeb i możliwości osób uczestniczących w procesie uczenia się.

Niestety w tym zakresie szkolnictwo dla dorosłych w Polsce daleko odbiega od ideału. Szkoły ogólnokształcące dla dorosłych w dużej mierze są kalką szkół dla młodzieży, realizując tę samą podstawę programową, która odgórnie zakłada jednakową wiedzę i umiejętności wejściowe uczniów rozpoczynających nauczanie na poziomie ponadpodstawowym/ponadgimnazjalnym. W rzeczywistości bardzo rzadko warunek ten jest spełniony.

Artykuł jest próbą przybliżenia trudności, z jakimi borykają się słuchacze i nauczyciele polskich szkół ogólnokształcących dla dorosłych oraz przedstawienia rozwiązań organizacyjnych systemu kształcenia formalnego w Finlandii. Być może udałoby się wprowadzić niektóre z nich do polskiego systemu? Licząc na aktywną dyskusję, zapraszam do przeczytania poniższego tekstu.

Kształcenie w polskich liceach ogólnokształcących dla dorosłych

Przyszły rok szkolny jest ostatnim, w którym uczniowie polskich liceów ogólnokształcących rozpoczną naukę w cyklu trzyletnim. Organizacja i liczba zajęć lekcyjnych przeznaczonych na realizację podstawy programowej określona jest w obowiązującym rozporządzeniu z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych. Zestawienie minimalnego wymiaru godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych dla poszczególnych typów szkół przedstawiłam w tabeli nr 1.

^{Tabela 1. Minimalny wymiar godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych w trzyletnim liceum ogólnokształcącym w Polsce}
W szkole młodzieżowej uczniowie wybierają od 2 do 4 przedmiotów realizowanych w zakresie rozszerzonym. Ze względu na liczebność grup uczniów uczęszczających do poszczególnych placówek edukacyjnych, praktycznie w każdej szkole tworzy się kilka oddziałów klasowych na danym poziomie. Umożliwia to dopasowanie wybieranych rozszerzeń do preferencji uczniowskich.

W szkołach dla dorosłych sytuacja nie przedstawia się tak dobrze. Zgodnie z rozporządzeniem słuchacze wybierają 2 przedmioty realizowane w zakresie rozszerzonym. W praktyce zaś, to dyrektorzy poszczególnych placówek podejmują decyzje, które przedmioty będą realizowane jako rozszerzenie. Najczęściej na danym poziomie jest tylko jeden oddział, w konsekwencji jest też jeden zestaw dwóch przedmiotów realizowanych na poziomie rozszerzonym.  Wpływ słuchaczy na decyzję dyrekcji szkoły jest najczęściej niewielki. Liczba i rodzaj realizowanych przedmiotów także narzucone są odgórnie, odpowiednim rozporządzeniem, nie pozostawiając słuchaczom wyboru, czego się uczą.

W szkołach dla dorosłych obowiązuje klasyfikacja semestralna. Oznacza to, że jeśli słuchacz nie zaliczy wszystkich przedmiotów na oceny pozytywne, bądź nie będzie dopuszczony do egzaminu z danego przedmiotu (np. z powodu niższej niż 50%-owej frekwencji na zajęciach edukacyjnych), musi powtarzać semestr. Jego edukacja wydłuża się zatem o co najmniej jeden semestr. Przy tym w kolejnym semestrze słuchacz powinien powtórzyć niezaliczony przedmiot z danego poziomu edukacyjnego, nie uczęszcza na zaliczone uprzednio przedmioty, tym samym dochodzi do braku ciągłości w nauczaniu tych przedmiotów i nawarstwianiu kolejnych trudności edukacyjnych.       

Kształcenie w fińskich liceach ogólnokształcących dla dorosłych

Kształcenie w szkołach w Finlandii jest zdecydowanie bardziej elastyczne i dostosowane do potrzeb i tempa uczenia się słuchaczy. Nauka w liceum ogólnokształcącym trwa od 2 do 4 lat. Rok szkolny podzielony jest na pięć okresów. Poszczególne przedmioty oferowane są w formie tzw. kursów realizowanych na poziomie podstawowym lub rozszerzonym. Każdy z kursów stanowi pewien dział danego przedmiotu, np. na krótki kurs matematyki składają się: Rozwiązywanie Problemów i Równania, Geometria, Modelowanie matematyczne, Statystyka i Prawdopodobieństwo, Matematyka Biznesowa.

Uczeń szkoły młodzieżowej w toku nauki musi zaliczyć co najmniej 75 kursów, w tym 47/51 (w zależności od wybranej krótkiej lub długiej matematyki) na poziomie podstawowym i co najmniej 10 na poziomie rozszerzonym. Kurs w szkole młodzieżowej trwa średnio 38 godzin lekcyjnych. Słuchacz szkoły dla dorosłych, aby otrzymać świadectwo ukończenia liceum, musi zaliczyć co najmniej 44 kursy, w tym 33/37 na poziomie podstawowym. Kurs w szkole dla dorosłych trwa średnio 28 godzin lekcyjnych. Jeśli słuchacz nie jest pełnoletni w chwili zapisu do szkoły, musi dodatkowo zaliczyć cztery kursy: wychowanie fizyczne, edukacja zdrowotna, sztuka 1 i sztuka 2.

^{Tabela 2. Liczba oferowanych kursów w ramach zajęć edukacyjnych w liceum ogólnokształcącym w Finlandii}
Model kształcenia w Finlandii jest zdecydowanie bardziej niż polski zbliżony do modelu andragogicznego (Lawler, 1991; Knowles, Holton & Swanson, 2009; Malewski, 2009). Uczący się dorosły ma wpływ na to, czego się uczy, w przeciwieństwie do systemu polskiego przedmioty i zakres kształcenia nie są narzucone odgórnie. Słuchacz ma również wpływ na tempo nauki, wybierając mniejszą lub większą liczbę kursów w danym okresie. Co więcej, łatwiejsze jest również przygotowanie się do egzaminu maturalnego. Słuchacz fińskiej szkoły może rozłożyć zdawanie poszczególnych egzaminów maturalnych na trzy kolejne sesje (egzaminy odbywają się dwa razy do roku, wiosną i jesienią), kładąc nacisk na przygotowanie do poszczególnych przedmiotów w danej sesji. W przypadku słuchacza polskiej szkoły egzaminy maturalne zdawane są po zakończeniu nauki, zatem w przypadku niepowodzenia absolwent może przystąpić do kolejnej sesji dopiero po roku, przy czym zobligowany jest do samodzielnej nauki, ponieważ już ukończył szkołę. Statystyki maturalne pokazują, iż takie przygotowanie jest dla dorosłych bardzo trudne i nieskuteczne. 

Metody pracy w fińskich liceach ogólnokształcących dla dorosłych

W trakcie dwóch wizyt w szkołach dla dorosłych w Finlandii miałam możliwość zauważyć, że także kultura nauki i metody pracy z dorosłym słuchaczem są inne niż panujące w polskich szkołach. Od wielu lat w Polsce kreowany jest wizerunek nauczyciela, który powinien dążyć do tego, aby jego lekcja była bardzo atrakcyjna medialnie, a uczniowie nie powinni się nudzić. To na nauczyciela przełożony jest ciężar zaangażowania w przebieg lekcji. Uczniowie/słuchacze, którzy często uczęszczają  do szkoły z konieczności (z uwagi na rozległość tematu, nie będę go rozwijać na łamach niniejszego artykułu), angażują się w zajęcia edukacyjne w minimalnym stopniu, głównie za sprawą działań nauczyciela, a nie motywacji wewnętrznej.

^{Liceum dla dorosłych w Kuopio}

W obu wizytowanych przeze mnie fińskich szkołach (głównie lekcje matematyki) podstawową metodą pracy była samodzielna praca słuchaczy. Każdy z nich miał za zadanie rozwiązać w trakcie zajęć pewien zestaw ćwiczeń. I ku mojemu zaskoczeniu słuchacze rzeczywiście zajęci byli rozwiązywaniem zadań. Nauczyciel pełnił rolę konsultanta, udzielając wskazówek poszczególnym słuchaczom lub tłumacząc trudniejsze zadania przy tablicy. W klasie lekcyjnej panował ład, słuchacze pracowali na lekcji – zatem musieli mieć poczucie, że ucząc się w ten sposób są w stanie przygotować się do egzaminów. Takiej motywacji niestety brakuje słuchaczom polskich szkół. Czy jest możliwość zmiany naszego systemu tak, aby tchnąć w nich nadzieję na sukces edukacyjny uczących się dorosłych? 

Zobacz także:

Edukacja dorosłych w Europie: Finlandia

Czego sektor uczenia się dorosłych może nauczyć się od Finlandii?

Źródła:

Knowles, M.S., Holton III, E.F., Swanson, R.A. (2009). Edukacja dorosłych. Podręcznik akademicki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Lawler, P.A. (1991). The keys to adult learning: theory and practical strategies. Philadelphia: Research for Better Schools.

Malewski, M. (2009) Od nauczania do uczenia się. O paradygmatycznej zmianie w andragogice. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej.

https://www.finlex.fi/fi/laki/ajantasa/2014/20140942 dostęp z dnia 07.01.2019