Ik werk graag met beelden. Ik gebruikte vaak “Fototaal” [1], een methode voor het werken in groepen waarbij trainers en begeleiders foto’s als hulpmiddel gebruiken, als prikkel om reacties uit te lokken van de groepsleden. Foto’s hebben de kracht een direct beroep te doen op de ideeën- en belevingswereld van de kijker. Ze bieden identificatie- en inlevingsmogelijkheden en zetten mensen aan het denken. Ze maken het gemakkelijker om dicht bij de eigen waarheid of de werkelijkheid te blijven. Dat is een voordeel voor groepsleden die in verschillende realiteiten leven en niet gewend zijn elkaar aan te spreken. Tegenwoordig maak ik mijn eigen fototaal door beelden in powerpoints te plakken of er collages van te maken. Waarom werk ik graag met beelden? Beelden doorbreken de dominantie van de taal. Beelden appeleren niet aan begrippen, maar aan gevoelens en emoties. Ze roepen associaties en ervaringen op. Om het belang hiervan beter te begrijpen is het goed om stil te staan bij beeldtaal en beelddenken [2].

Beelddenken

Beelddenken is een interessant fenomeen dat te maken heeft met de manier waarop mensen informatie verwerken. Beelddenkers zien beelden van situaties en gebeurtenissen, waarin meerdere zaken tegelijkertijd zichtbaar worden. Ieder mens is bij zijn geboorte voor honderd procent een beelddenker; baby’s kennen nog geen taal. Gaandeweg de ontwikkeling leren kinderen pas praten doordat ze klanken koppelen aan beelden. Het beeld is dus, zeker in de beginjaren, een noodzaak om de taal te leren. In onze huidige visuele digitale wereld, vooral bij jongeren, verschuiven we steeds meer naar beelddenken. Het gebruik van taal en passende woorden in de juiste situatie verzwakt soms. Dit kan tot conflicten leiden als mensen niet in staat zijn om zich genuanceerd uit te drukken en empathisch te communiceren. Beelddenkers zijn sterk in het observeren van details en het verwerken van informatie in beelden. Wat echter minder sterk ontwikkeld is bij beelddenkers, is het vermogen om synthese te zien, oftewel verbanden tussen verschillende delen. Dit vraagt om uitzoomen, vertragen en observeren zonder oordeel. Het grotere geheel zien is een uitdaging voor sommige beelddenkers. Het interessante is dat beelddenken en taligheid niet per se tegenovergesteld zijn, maar elkaar juist kunnen aanvullen. Het is de combinatie van beelddenken én taligheid die tot een krachtige communicatie leidt. Mensen die beide beheersen, worden vaak als charismatisch en sterke communicatoren ervaren. Ze kunnen genuanceerd hun gevoelens, gedachten en standpunten uiten, met empathie en begrip voor anderen.

Denken in beelden wordt binnen de volwasseneneducatie soms als lastig ervaren omdat educatie vooral aansluit bij de informatieverwerving en –verwerking van taaldenkers. De nadruk ligt vaak op seriële informatieverwerking (lezen, spelling, algoritmen en procedures bij rekenen). Beelddenkers hebben moeite met het verwerken van seriële informatie (tijd en volgorde). Zij willen informatie simultaan (gelijktijdig) verwerken. Een beelddenker werkt op overeenkomsten en kijkt niet naar verschillen.

Transformationeel leren

Een vast onderdeel in mijn methodiekkoffertje was “mijn museum”, 75 reproducties van bekende schilderijen uit de 19^e eeuw. Het seminar start met een rondje langs een rij tafels waarop de afbeeldingen tentoongesteld zijn als in een museum. De deelnemers mogen een reproductie uitzoeken die zij passend vinden. Zo maken ze op een andere manier met elkaar kennis en krijgen een idee waarom een bepaald schilderij iemand aanspreekt. De presentatie aan elkaar levert tevens een overzicht op van thema’s die onder deze deelnemers leven. De kunstwerken stellen gangbare ideeën en betekenissen ter discussie, en geven inzicht in een andere en alternatieve sociaal-maatschappelijke werkelijkheid, waardoor deelnemers kritisch gaan nadenken over hun aannames en een bredere kijk krijgen op zichzelf en de wereld. Alexis Kokkos [3] noemt dit transformatief leren door esthetische ervaring, een combinatie van emancipatorisch leren en art-based learning. Transformationeel leren biedt volgens Jack Mezirow [4] constructieve en kritische manieren waarmee deelnemers bewust betekenis geven aan hun leven. Dit soort leren verandert vaak in een fundamentele verandering van hun wereldbeeld als gevolg van een verschuiving van gedachteloze of onvoorwaardelijke acceptatie van beschikbare informatie naar een bewuste en reflectieve manier van leren die echte veranderingen ondersteund.

Leer-, vormings-en veranderprocessen bestaan uit een aantal stappen. De eerste fase is het bepalen van thema’s die de deelnemers aanspreken en die zich tevens lenen voor een kritische evaluatie van verschillende aannames. De deelnemers spreken hun ideeën uit en op basis daarvan kan je als trainer een geschikte strategie bedenken om te komen tot een kritische reflectie op een specifiek thema. Door prikkelende vragen probeert de trainer een nader beeld te krijgen van de verschillende aannames onder de deelnemers. Tot zover verschilt de aanpak niet van andere vormen van transformationeel leren, maar na deze stappen gaat de trainer samen met de groep kunstwerken zoeken en selecteren die geschikt zijn als triggers voor kritische vragen. Samen met de deelnemers gaat de trainer op zoek naar de betekenis van de gekozen kunstwerken en koppelt die aan de thema’s die de deelnemers naar voren hebben gebracht. De trainer faciliteert dan een proces waarbij de deelnemers reflecteren op hun inzichten naar aanleiding van het verkennen van kunstwerken en kritische vragen. Daarna gaan de deelnemers dieper en kritischer in op de aannames die zij aanvankelijk hadden en als vanzelfsprekend beschouwden. Aan het einde van dit proces bespreekt de trainer met de deelnemers welke acties zij gaan ondernemen om hun leer- of verandertraject verder voort te zetten. 

Verbeelding, fantasie en creativiteit

Kun je je een wereld voorstellen zonder verbeelding, een plek waar draken niet bestaan, waar de grootouders geen verhalen meegeven over hun leven of waar de ouders geen sprookjes vertellen? Verbeelding wekt welzijn op, maakt technologische vooruitgang mogelijk en creëert illusie. Laat de verbeelding aan de macht. Stel je iets voor dat in de toekomst kan gebeuren. Bij het visualiseren van een object gaat het deel uit maken van ons leven. Het verbeelden van een succesvolle situatie maakt het makkelijker dat het ook wordt gerealiseerd. Fantaseren is het vermogen dat ons in staat stelt te tranformeren, te combineren en het creëren van nieuwe beelden die we in ons hoofd hebben. Fantaseren heeft een hoger niveau dan alleen de productie van beelden. Door de fantasie gedijt de wereld van de kunst, de literatuur, de schilderkunst, architectuur en muziek. Creativiteit is het vermogen om iets te maken. Fantasie is abstract, creativiteit is de praktische realisatie. Je kan de dag doorbrengen met het verbeelden van gebeurtenssen en dingen zonder enige actie. Maar je bent pas creatief als je in praktijk brengt wat je hebt bedacht. Creativiteit zet de verbeelding aan het werk. Verbeelding is belangrijker dan kennis, zoals Albert Einstein [5] al opmerkte.

Werken met codificaties

Van Paulo Freire [6] is het concept van codificaties. Codificaties kunnen worden geïnterpreteerd als woordenbeelden waarin thema’s verborgen liggen die de perceptie van mensen over het leven veranderen. De begeleider observeert de deelnemers en ontwikkelt codificaties rond concrete items en bijbehorende woorden. Je kiest bijvoorbeeld kunstwerken die meer inzicht kunnen geven in het thema en die iets oproepen. Denk bijvoorbeeld aan films of toneelstukken waar je na afloop nog over nadenkt of gedichten die iets bij je losmaken, maar je weet niet precies wat. Het mooiste is als je erin slaagt om clichés uit de weg te gaan en als het kunstwerk jou ertoe zet om vraagtekens te plaatsen bij jouw perceptie en overtuigingen. Codificaties helpen mensen om dieper na te denken en kritisch te begrijpen wat er om hen heen gebeurt. Ze bevorderen een dialoog tussen individuen en hun omgeving. Door codificaties kunnen mensen hun eigen situatie beter begrijpen en zich bewust worden van onderdrukking. Freire’s concept van codificaties moedigt ons aan om de wereld om ons heen te ontcijferen, bewust te worden van sociale problemen en actie te ondernemen voor verandering.

Er zijn naast de hierboven genoemde wijze tal van manieren om op een educatieve wijze met beelden te werken. Bijvoorbeeld door gebruik te maken van contrasten (kies een positief beeld en een negatief beeld), storytelling (maak van een aantal beelden samen een verhaal), beeldbrainstorm (leg een beeld centraal en laat andere deelnemers er beelden bij leggen die zij met dit eerste beeld associëren), stripverhaal (maak een fotostrip door dialogen aan een reeks van beelden toe te voegen) of thematisch werken (kies een thema of een citaat en laat de deelnemers daar beelden bij verzamelen). Je kunt deelnemers ook zelf foto’s of video’s laten maken met hun smartphones en zo bijvoorbeeld een fototentoonstelling rond een bepaald thema op te zetten. In het kader van een seniorvriendelijke gemeente werden ouderen bijvoorbeeld gevraagd foto’s te maken van in hun ogen onveilige situaties. Of samen naar en museum gaan en daar verschillende opdrachten uitzetten. Alexis Kokkos werkte in het kader van Learning City Larisa bijvoorbeeld samen met de Municipal Art Galery. Dit najaar organiseert EPALE weer een themadag, ditmaal met een uitstapje naar het internationale BredaPhoto festival [7].

Democratisering van de kunst

Leo Tolstoi [8] schreef niet alleen romans als “Oorlog en vrede”', maar bekommerde zich ook over de rol van onder wijs in de samenleving. Hij schreef over "de democratisering van kunst." Hij hekelde de elite die zich inliet met zogenoemde hoge cultuur. Deze bestond voor zichzelf, was intellectualistisch en ontoegankelijk voor de lage klassen in de samenleving. Hij zag kunst als tegengesteld aan logica en wetenschap, omdat deze volgens hem over gevoel en intuïtie ging. Waarheden die leefden in een bepaalde samenleving moesten via kunst uit kennis verheven worden in emotie. Hij zag kunst, net als Aristoteles als een evocatief medium dat een moreel bewustzijn teweegbracht. Hij gaf er een ethische dimensie aan, kunst moet het publiek met gevoelens van solidariteit en naastenliefde besmetten, zei hij. De kwaliteit van het leerproces is een belangrijk aandachtspunt.  Educatieve instellingen moeten fungeren als centrale plekken waar mensen elkaar kunnen ontmoeten, met elkaar kunnen communiceren, zorgen kunnen delen, aan democratische processen kunnen deelnemen en daardoor meer open kunnen staan voor diversiteit. Instellingen voor volwassenenonderwijs, universiteiten en colleges kunnen een veilige omgeving bieden waar studenten vertrouwd raken met beginselen en processen van democratie, rechtvaardigheid, billijkheid, zorgzaamheid, inclusie, kritisch denken en duurzame ontwikkeling, zodat zij die uiteindelijk ook zelf in hun eigen dagelijkse leven kunnen doorvoeren.