Blog 22 september 2023

Solidariteit, kunst en volwasseneneducatie

De transformerende kracht van kunst in volwasseneneducatie.

NSS EPALE Nederland

Tijdens een conferentie die in de Kroatische stad Zadar werd gehouden onder de naam “In the Frictions: Fragments of Care, Health and Wellbeing in the Balkans” werd mijn interesse gewekt door een presentatie over Živi Atelje DK, een kunstruimte in Zagreb die symbool staat voor de verwerping van geweld en de culturele en structurele scheidslijnen op de Balkan doorbreekt. De impact van dit kunstcollectief kwam duidelijk naar voren tijdens een discussieforum waaraan ik had deelgenomen in België, toen een moeder en dochter weer verenigd werden na vijf jaar geen contact te hebben gehad. Dit moment van pure emotie en vreugde deed menigeen in het publiek een traantje wegpinken. Deze conferentie inspireerde mij om de diepe band tussen kunstcollectieven, solidariteit en volwasseneneducatie te onderzoeken. Een band die veel verder gaat dan het behalen van een formeel diploma of hulp krijgen om een baan te vinden.

Živi Atelje DK

De naam “Živi Atelje DK” (živi betekent ‘leven’) staat voor een bloeiend organisme dat zich ontwikkelt, communiceert, aanpast en zijn omgeving beïnvloedt. De term atelje (‘atelier’) belichaamt een dynamische ruimte vol creativiteit, experimenten, kameraadschap en samenwerking. De initialen “DK” zijn een hommage aan Vera Dajht-Kralj, een beroemde Kroatische kunstenares die vooral bekend was om haar beeldhouwwerken. Haar uitgebreide kunstcollectie vormt een onuitputtelijke bron van inspiratie voor de kunstzinnige creaties waaraan in deze ruimte wordt gewerkt.

“No Borders: Integration of Art – Art of Integration” is een DK-programma dat diverse educatieve projecten omvat waarbij mensen met verschillende visies en achtergronden (zoals mensen die in Zagreb zijn geboren en opgegroeid, maar ook mensen die er al lang wonen, tijdelijke bezoekers, vluchtelingen, asielzoekers en mensen die subsidiaire bescherming zoeken) zich bezighouden met integratie, met het opbouwen van een gemeenschap en het bevorderen van vrede, maar ook werken aan identiteitsvraagstukken en de helende werking van kunst in de praktijk brengen. Het atelier werkt ook samen met andere organisaties zoals het Center for Peace Studies (Okus Doma), en in 2017 hebben ze in hun galerieruimte wekelijks lessen Arabisch voor Kroaten georganiseerd.

Leren aan de hand van kunst

Ervaringsleren (‘experiental learning’) is, zoals David Kolb (1984, in Cucos 2014) al benadrukte bij de presentatie van zijn theorie, van groot belang in het kunstonderwijs voor volwassenen. In Kolbs theorie ligt de prioriteit bij het praktische proces van het beleven van specifieke situaties: de ervaring zelf is belangrijker dan de artistieke prestatie. Voor volwassenen is de vreugde en voldoening die ze ontlenen aan het creëren van een kunstwerk essentieel, omdat op die manier actieve betrokkenheid en persoonlijke groei worden gestimuleerd. Bovendien kunnen volwassenen een bepaalde rol aannemen (zoals cultureel gids of artistiek facilitator) waarin ze diep gevoelde waarden kunnen uitdragen en solidariteit en integratie binnen hun gemeenschappen kunnen bevorderen. Deze gedeelde ervaringen zorgen voor een nieuwe dimensie in hun leven, leveren een sterke onderlinge band op en geven hun het gevoel een gezamenlijk doel na te streven.

De bundel Art and Social Justice Education (2012) dient als inspiratie en bron van informatie voor docenten in het kunstonderwijs die transformatieve programma’s en integratieprojecten willen ontwikkelen. Deze bundel bevat een uitgebreide verzameling artikelen, essays, beschrijvingen, afbeeldingen en andere hulpbronnen; rode draad hierbij is sociale rechtvaardigheid en het concept van cultuur als een gemeenschappelijke basis. Door kunst op te nemen in educatieve programma’s kunnen we bijdragen aan een rechtvaardigere wereld, doordat we afstappen van de conventionele modellen voor kunstonderwijs. Dit is een waardevolle bundel voor docenten die kunst willen integreren en sociale rechtvaardigheid willen stimuleren in hun lesprogramma’s.

Hands in Solidarity, Hands of Freedom - muurschildering van Dan Manrique Arias. Foto: Terence Faircloth op Flickr

Europese initiatieven en projecten

Op grotere schaal zijn er Europese initiatieven die een cruciale rol hebben gespeeld bij het bevorderen van kunst en cultuur in volwasseneneducatie. Deze initiatieven gaan uit van de transformerende kracht van kunst in volwasseneneducatie en proberen solidariteit, inclusiviteit en sociale veranderingen op maatschappelijk niveau te bevorderen. Naast Živi Atelje DK zijn er talloze Europese projecten en initiatieven op het gebied van kunst en volwasseneneducatie die als doel hebben solidariteit en persoonlijke ontwikkeling te stimuleren. Een opmerkelijk project in dit opzicht is Creative Inclusion in Adult Education (CIAE), een tweejarig Erasmus+ project dat gecoördineerd wordt door de Cope Foundation in Ierland. CIAE gebruikt kunst om inclusieve leeromgevingen te creëren, met als doel integratie en persoonlijke groei van lerende volwassenen te bevorderen.

Het is ook goed om hier even te vermelden dat Creativiteit en cultuur voor sociale cohesie een van de thematische richtpunten voor 2022 van EPALE was: “Cultuuronderwijs is een belangrijke drijvende kracht achter sociale cohesie, doordat het enerzijds een dialoog tussen culturen stimuleert en anderzijds zelfredzaamheid en democratisch bewustzijn aanwakkert in lerende volwassenen” (EPALE 2022).

EPALE is in 2016 een vergelijkbaar initiatief gestart, waarbij de nadruk lag op Kunst en cultuur in volwasseneneducatie en volop aandacht werd geschonken aan de transformerende kracht van beeldende kunst in volwasseneneducatie en leerprocessen in heel Europa.

Daarnaast ondersteunt de EU projecten die kunst en volwasseneneducatie met elkaar combineren. Zo biedt het Erasmus+ programma bijvoorbeeld financiering voor grensoverschrijdende samenwerkingsprojecten op het gebied van onderwijs, training, jongeren en sport. Binnen dit programmakader zijn diverse projecten opgezet die zich richten op de combinatie kunst en volwasseneneducatie om aan de hand daarvan solidariteit en betrokkenheid van de gemeenschap te bevorderen. Bij deze initiatieven gaat het vaak om partnerschappen tussen onderwijsinstellingen, culturele organisaties en gemeenschapscentra waarbij grensoverschrijdende samenwerking en kennisuitwisseling gefaciliteerd wordt.

Het Lifelong Learning Centre Oloklirosi in Heraklion (Griekenland) heeft een Erasmus+ project en cursus over Inclusief onderwijs met behulp van kunst opgezet. Deelnemers aan deze cursus gaan aan de slag met diverse tools en technieken waarmee ze het kritisch denkvermogen en de creativiteit van hun leerlingen kunnen bevorderen. Ze leren hoe ze actieve leermethodes kunnen toepassen om diversiteit en inclusie te bevorderen, terwijl ze kinderen en jongeren motiveren om hun persoonlijke en sociale vaardigheden te ontdekken en verbeteren.

Het eerder vermelde CIAE-project probeert ook lerende volwassenen met een beperking toegang te bieden tot kunst en hen te helpen zich creatief te uiten. Bij dit project worden tevens richtlijnen, informatiebronnen en tools ontwikkeld om de inclusie van mensen met een beperking in kunstonderwijs voor volwassenen te bevorderen. Voorbeelden hiervan zijn richtsnoeren voor goede praktijken, een kenniscentrum voor inclusieve kunstzinnige vorming en een zogeheten Easy-read Toolkit.

Daarnaast houdt ENCATC, een organisatie die voornamelijk gericht is op cultuuronderwijs en -management, zich ook bezig met aspecten op het gebied van maatschappelijke inclusie. ENCATC erkent de rol van cultuur bij het promoten van sociale cohesie en inclusiviteit, en bevordert dialoog en samenwerking tussen cultuurprofessionals, onderzoekers en beleidsmakers. De organisatie heeft als doel een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van initiatieven die diversiteit, sociale cohesie en inclusieve praktijken binnen de culturele sector bevorderen.

Stof tot nadenken

Deze voorbeelden van academische artikelen en projecten inspireren ons om goed na te denken over het snijvlak van solidariteit, kunst en volwasseneneducatie. Ze vormen tevens een vruchtbare voedingsbodem voor persoonlijke en collectieve groei, integratie binnen de gemeenschap en maatschappelijke verandering.

Kunstruimtes en ateliers zijn inclusieve omgevingen waar mensen hun creatieve mogelijkheden kunnen ontdekken, nieuwe vaardigheden kunnen verwerven en waardevolle banden kunnen smeden met anderen.

Door te leren in de praktijk en kunstzinnige ervaringen te delen, ontwikkelen deelnemers een sterk gevoel van solidariteit, empathie en zorg voor elkaar. Deze ruimtes leveren mensen niet alleen persoonlijke voldoening op, maar zijn ook plekken waar maatschappelijke normen worden uitgedaagd, sociale ongelijkheid aan de kaak wordt gesteld en gewerkt wordt aan het creëren van een inclusievere en rechtvaardigere wereld. Onderzoek naar volwasseneneducatie en kunst blijft zich verder ontwikkelen en telkens blijkt welke ongekende impact solidariteit en artistieke expressie op mensen en gemeenschappen hebben. Door de kracht van beeldende kunst in volwasseneneducatie te omarmen, kunnen we samen een actieve bijdrage leveren aan een solidaire en rechtvaardigere samenleving.