Als we het over volwasseneneducatie in Europa hebben, denken we uiteraard direct aan Erasmus+, maar hoe is de volwasseneneducatie eigenlijk in Erasmus+ terecht gekomen? EPALE-ambassadeur Jumbo Klercq is vanaf het begin tot op heden in verschillende rollen nauw betrokken geweest bij deze ontwikkeling. In een serie blogs neemt hij ons mee in deze geschiedenis en reflecteert hij kritisch op de verschillende veranderingen in het programma in de loop der tijd. 

Hoe belangrijk is Erasmus+ voor de volwasseneneducatie en hoe belangrijk is de volwasseneneducatie eigenlijk voor Erasmus+? Wat zijn de voorlopers van dit programma en wat weten we over de achtergronden? Wat is er behouden gebleven in het programma zoals we dat nu kennen? Wat is er verdwenen? En hoe beoordelen we dit? Daarover gaat het in deze serie blogs. 

Adult education

Het begrip adult education werd voor het eerst gebruikt in de 19e eeuw, toen er verschillende initiatieven ontstonden om de geletterdheid, de beroepskwalificaties en de algemene ontwikkeling van de arbeidersklasse te verbeteren. Voorbeelden hiervan waren de toenmalige volkshogescholen, de volksuniversiteiten, de vakbondsscholen en de avondscholen. In de 20e eeuw kreeg adult education meer erkenning en steun van de overheid, de internationale organisaties en de academische wereld. Adult education werd gezien als een middel om de democratie, de sociale rechtvaardigheid, de economische groei en de persoonlijke ontplooiing te bevorderen. Veel van deze leerprocessen zouden we nu benoemen als non-formele educatie. Mijn eigen achtergrond is het vormings- en ontwikkelingswerk, ik begon ooit als vormingswerker op Volkshogeschool Ons Erf in Berg en Dal. In Nederland werd de term volwasseneneducatie in 1986 ingevoerd, toen de Wet op de volwasseneneducatie (WVE) in werking trad. Deze wet bracht alle vormen van onderwijs en vorming voor volwassenen onder in één regeling. 

In Europa bestond er voor 1995 nog geen Europees beleid voor volwasseneneducatie. De EU, in 1993 voortgekomen uit de EEG, de Europese Economische Gemeenschap, kende geen specifiek onderwijsbeleid, maar er liepen wel zogeheten communautaire programma’s zoals het Erasmus-programma voor het hoger onderwijs en het Lingua-programma voor het Europese talenonderwijs. Beide programma's boden sinds 1987 studenten de mogelijkheid om in het buitenland te studeren. 

Socrates I, 1995-1999

Toen ik in 1995 gevraagd werd om deel te nemen aan het project Older Adults as Helpers in Learning Processes, gecoördineerd door EAEA, de Europese koepelorganisatie voor Educatie van Volwassenen, kwam ik er al snel achter dat dit project grotendeels gefinancierd werd via Socrates. Het programma Socrates ontstond vanuit de politieke wil om een "Europa van de kennis" te ontwikkelen gebaseerd op een actief beleid met betrekking tot een leven lang leren. 1996 was uitgeroepen tot Europees Jaar van Leven Lang Leren en in datzelfde jaar verscheen het toonaangevende rapport Learning The Treasure Within, dat Jacques Delors schreef voor UNESCO. Het Socrates programma was bedoeld om de Europese dimensie van het onderwijsbeleid van de EU te versterken, maar dit mocht zich uiteraard niet in de plaats stellen van het eigen onderwijsbeleid van de lidstaten. Het EU-beleid moest vooral complementair zijn. Het kan echter wel degelijk beschouwd worden als strategie om de basis te leggen voor een Europees educatief beleid. Zo startte een nieuw groot opgezet programma, merendeels ten faveure van het formele algemene onderwijs. Het reeds bestaande Erasmus en Lingua werden onderdeel van dit nieuwe programma, dat verder uitgebreid werd met Comenius, dat zich op het primaire en secundaire onderwijs richtte. Daarnaast werd er nog een plekje ingeruimd voor de volwasseneneducatie, het open en afstandsonderwijs en voor informatienetwerken (zoals bijvoorbeeld Euridyce).

De filosoof

Het programma was niet voor niets vernoemd naar de gelijknamige Griekse filosoof Socrates (470 -399 v. Chr.). Van hem is de uitspraak: ”Het enige dat ik weet, is dat ik niets weet.” Socrates’ benadering van onderwijs was gebaseerd op de socratische methode, die bestaat uit het stellen van vragen, het onderzoeken van argumenten, het uitdagen van aannames en het zoeken naar de waarheid. Hij nodigde zijn gesprekspartners uit om hun eigen kennis en overtuigingen kritisch te bevragen en te toetsen aan de rede. Hij stelde voortdurend vragen om meer te weten te komen over de wereld en zichzelf^.. Socrates voerde zijn gesprekken niet als een debat of een lezing, maar als een gezamenlijke zoektocht naar de waarheid. Hij luisterde aandachtig naar zijn gesprekspartners, probeerde hun standpunten te begrijpen en te waarderen, en stimuleerde hen om hun eigen mening te vormen en te verdedigen. Zijn aanpak sloot aan bij de moderne onderwijsopvattingen en is in een bepaald opzicht nog steeds relevant voor de volwasseneneducatie anno 2024. 

De inhoud van het programma

Binnen het programma werd het accent vooral gelegd op de uitwisseling van kennis en ervaringen tussen de verschillende lidstaten. Men dacht via grensoverschrijdende samenwerkingsverbanden de Europese samenwerking verder te bevorderen en de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren. Het werd aanbevolen projectvoorstellen in te dienen waarin organisaties uit zowel Noord-, West- als Zuid-Europa samen deelnamen. Bekendheid met andere landen, talen en levenswijzen werd als een groot voordeel gezien in het onderwijs en het beroepsleven. Mobiliteit en uitwisselingsprogramma's werden daarom belangrijke elementen van het programma. Er werd ook sterk op gelet dat armere of afgelegen streken volwaardig konden deelnemen. Ook de onderwijsbehoeften van gehandicapte of andere kansarme personen werden in alle aspecten van Socrates benadrukt. Gelijke kansen waren het uitgangspunt. Verder werkte het programma nauw samen met enkele andere grote Europese initiatieven zoals het Leonardo da Vinci-programma voor beroepsopleiding, het derde Jeugd voor Europa-programma en verscheidene onderdelen van het vierde kaderprogramma voor onderzoek en technologische ontwikkeling.

Volwasseneneducatie binnen Socrates

Dit eerste Socratesprogramma had een budget van ongeveer 850 miljoen euro voor de periode 1995-1999. In 1997 werd dit tot 920 miljoen euro verhoogd. De nationale bureaus zorgden voor het beheer en de follow-up van de gedecentraliseerde acties, maar ook voor de informatie over het hele programma. In Nederland was dat het Europese Platform voor Nederlands Onderwijs. Dit platform streefde ernaar de internationalisering in het Nederlandse onderwijs te stimuleren en op die manier bij te dragen aan de kwaliteit van het onderwijs.  

De fondsen moesten zeer uiteenlopende activiteiten ondersteunen. Voor de volwasseneneducatie was slechts een bescheiden deel gereserveerd. Dit moest ten goede komen aan “transnationale projecten die de Europese dimensie op alle gebieden van het algemene volwassenenonderwijs moeten bevorderen, als aanvulling op de meer beroepsgerichte activiteiten die door het programma Leonardo worden gesteund”. Dat konden activiteiten zijn ter vergroting van het bewustzijn bij volwassen opleiders van het belang van Europese thema's via de verspreiding van kennis over de cultuur, talen en tradities van Europese landen. Of het kon gaan om de bevordering van een beter begrip van politieke, economische en administratieve aspecten van de Europese Unie. Of om projecten ter bevordering van de vorming van netwerken van organisaties in de volwasseneneducatie rond thema's die van belang zijn voor de inwoners van Europa. Kortom, er was ruimte voor zeer uiteenlopende projecten.

Reactie vanuit het educatieve veld

In het veld zag men Socrates als een mogelijkheid om volwasseneneducatie op de beleidsagenda te zetten. Er was sprake van een zekere pioniersgeest. Het was tijd om actie te ondernemen. Het waren met name de nationale koepelorganisaties die als eersten actief werden, EAEA voorop. EAEA koos ervoor om met name projectvoorstellen in te dienen die ook een bijdrage konden bieden aan verdere beleidsontwikkeling in Europa. Zo probeerde men aan te tonen dat volwasseneneducatie een belangrijke rol zou kunnen spelen in het Europese beleid. Dat was ook nodig, want er was slechts een klein deel van het budget beschikbaar voor projecten op het gebied van volwasseneneducatie. Bovendien werd er te veel aandacht besteed aan het financiële aspect van de projecten, ten nadele van de pedagogische aspecten. Naast de uitvoerige administratieve verantwoording was er ook de barrière van de co-financiering: aanvragers moesten een bepaald percentage uit eigen middelen financieren. Uiteindelijk mocht dat ook “in natura” zijn, bijvoorbeeld in besteedde uren. 

De resultaten

Het Socrates-programma poogde in de eerste fase vooral voorrang te verlenen aan acties die een multiplicatoir effect konden hebben, want het effect van het programma hing in grote mate af van het beleid van de lidstaten, waar de communautaire acties slechts een aanvulling op mochten zijn. Tussen 1995 en 1997 kon het Socrates-programma ten uitvoer worden gelegd in de vijftien EU-lidstaten én in de landen die deel uitmaken van de Europese Economische Ruimte (IJsland, Liechtenstein en Noorwegen). Sinds 1997 en 1998 werd het programma uitgebreid naar landen die kandidaat waren voor toetreding tot de EU (Cyprus, Roemenië, Hongarije, Polen, de Tsjechische Republiek en Slowakije). Het programma droeg in grotere mate bij tot de ontwikkeling van het begrip Europees burgerschap en minder tot de versterking van de Europese dimensie in het onderwijs. Binnen het Comeniusdeel werden in de subsidieperiode 350 interculturele projecten gefinancierd. Ook binnen de volwasseneneducatie waren er verschillende projecten om de interculturele dimensie van het onderwijs te ontwikkelen, met name door didactische modules of inpassingstrajecten aan te bieden aan mensen die door hun etnische identiteit uitgesloten dreigen te worden, maar ook voor achtergestelde vrouwelijke bevolkingsgroepen. Zelf nam ik deel aan een door een Noorse organisatie gecoördineerd project Pre-retirement education to promote active citizenship waarin we een handbook of good practice produceerden voor pensioen-in-zichtcursussen. 2,7 % van het totale Socrates-budget werd besteed aan het volwassenenonderwijs, waardoor de weg van de Europese samenwerking kon worden geopend voor een breed scala aan doelgroepen, ook buiten de stelsels voor school- en hoger onderwijs. Een externe evaluatie van het programma vermeldt als grootste kritiek de toegepaste procedures, de verspreiding van de resultaten en de follow-up en evaluatie van het programma in zijn geheel. Veel procedures waren te omslachtig en te complex, gelet op de soms beperkte bedragen waar het om ging. 

De erfenis van Socrates

Wat is er overgebleven van dit eerste Socrates-programma in het huidige Erasmus+? Belangrijkste winstpunt is dat er tegenwoordig meer (financiële) ruimte is voor volwasseneneducatie, maar dat is niet vanzelf gegaan zoals we later nog zullen zien. Ook is de definitie van volwasseneneducatie verschillende malen veranderd of aangepast.

Volwasseneneducatie lijkt definitief een plaats onder de zon te hebben gekregen, maar ook dat is niet zonder de nodige discussie gebeurd. Verder is de regelgeving ingrijpend veranderd. In hoeverre het hier om verbeteringen of juist om beperkingen gaat zullen we in volgende blogs verder bespreken.