In een serie blogs neemt EPALE-ambassadeur Jumbo Klercq ons mee in de geschiedenis over hoe de volwasseneneducatie uiteindelijk in Erasmus+ terecht is gekomen. 

Introductie

In Socrates zette volwasseneneducatie op de Europese kaart | EPALE (europa.eu) schreef ik over het eerste Socratesprogamma, dat een beginnetje maakte met Europees beleid rondom volwasseneneducatie. Ditmaal gaat het over de tweede fase van Socrates, de periode 2000-2007. 

In 1995 is er zoals we gezien hebben een eerste begin gemaakt met het 'Europa van de Kennis'. Vijf jaar later, in 2000 komen de lidstaten van de Europese Unie tot de conclusie dat er daarvoor veel meer werk verzet moet worden. Dit is vastgelegd in het Memorandum over een leven lang leren (2000), niet lang daarna gevolgd door Een Europese ruimte voor leven lang leren realiseren. Deze documenten onderstrepen dat er allesomvattende strategieën voor een leven lang leren moeten worden uitgewerkt. De conclusie is ook dat er veel plaats moet worden ingeruimd voor een aantal terreinen, waaraan tot nu toe nog niet zoveel aandacht besteed is, zoals informeel leren en permanente scholing van volwassenen tot op hoge leeftijd. De sprong voorwaarts begint.

De belangrijkste veranderingen

Op 1 januari 2000 gaat de tweede fase van Socrates, het Europese programma op onderwijsgebied van start voor een periode van zeven jaar, 2000 -2007. Deze tweede fase gaat verder op de ingeslagen weg, maar er worden ook nieuwe accenten gelegd. Ditmaal is er een duidelijke visie. Centraal staat het bevorderen van een leven lang leren. Het programma staat open voor alle formele en informele leerwijzen en alle onderwijsniveaus, van de kleuterschool tot de universiteit en, niet te vergeten, het volwassenenonderwijs, dat steeds belangrijker wordt. Ook wordt nadrukkelijker benoemd dat je door te leren meer oog voor andere culturen krijgt. Er zijn ook duidelijk omschreven politieke doelstellingen die ertoe bijdragen dat initiatieven en projecten ook daadwerkelijk aansluiten bij de acties voor de verwezenlijking van deze doelstellingen. Bovendien wordt het programma een stuk overzichtelijker, want het aantal programmadoelstellingen gaat van negen naar vier en er komen acht in plaats van 27 verschillende actieterreinen. De eerste drie stemmen overeen met de drie fasen die iemands leertraject gedurende het hele leven bepalen, namelijk het primair- en voortgezet onderwijs, het hoger onderwijs en het volwassenenonderwijs. De overige vijf actieterreinen zijn gebiedsoverschrijdend. Alle actieterreinen streven gemeenschappelijke prioriteiten na. De klemtoon ligt daarbij op de strijd tegen maatschappelijke uitsluiting en mislukking op school; daarom wordt er in het bijzonder steun verleend aan de meest kansarme groepen in de maatschappij. Centraal staat ook de bevordering van gelijke kansen tussen vrouwen en mannen.

De inhoud van het programma

Naast Erasmus (hoger onderwijs) en Lingua (talen) die op de oude voet verder gaan, wordt Comenius, het programma voor kleuteronderwijs tot en met voortgezet onderwijs, verder uitgebreid. Scholen worden er meer toe aangespoord om nieuwe samenwerkingsverbanden aan te gaan en om anders en beter te gaan werken. Daarnaast komen er twee nieuwe actieterreinen bij die ook een eigen naam hebben: Minerva voor open – en afstandsonderwijs en het gebruik van ICT om een aangepaste leeromgeving tot stand te brengen en Grundtvig, volwasseneneducatie. Grundtvig heeft zijn naam te danken aan een Deens opvoedkundige die ervoor geijverd heeft dat het onderwijs meer op het leven zou aansluiten en toegankelijk zou worden voor iedereen.

Grundtvig: volwasseneneducatie

We kunnen met voldoening vaststellen dat met de komst van de nieuwe 'Grundtvig-maatregel' de nadruk nu meer komt te liggen op het onderwijs aan volwassenen en personen die de school zonder diploma hebben verlaten. Grundtvig dient ter bevordering van nieuwe vormen van informeel onderwijs die zijn opgezet om het verwerven van bekwaamheden gedurende het gehele leven te vergemakkelijken en om voorstellen te ontwikkelen voor een systeem ter erkenning van reeds verworven vaardigheden. Grundtvig is gericht op alle volwassenen. Maar daarnaast wil Grundtvig ook iets doen voor iedereen die het moeilijk heeft om de draad van het leren weer op te pakken, omdat hij of zij in een kansarm of geïsoleerd gebied woont of zich in een moeilijke sociale positie bevindt of over weinig basiskennis beschikt. 

De vraag naar mogelijkheden voor volwassenen om te leren is Europabreed razendsnel gegroeid. Als het om betrouwbare voorzieningen, voortdurende kwaliteitsontwikkeling en impulsen voor vernieuwingen gaat, bestaan er echter nog grote verschillen tussen de lidstaten. In een aantal delen van Europa wordt regelmatig onvoldoende geld geïnvesteerd in onderwijzend, administratief en technisch personeel en met moderne onderwijs- en leermiddelen uitgeruste leercentra. Door het programma Socrates-Grundtvig wordt de uitwisseling van ervaringen over alle onderdelen van de algemeen vormende volwasseneneducatie in Europa duidelijk gestimuleerd. Samenwerkingsprojecten, leerpartnerschappen, netwerken, thematische seminars, grensoverschrijdende bij- en nascholing en beurzen voor individuele mobiliteit moeten ertoe leiden dat er meer ervaring wordt opgedaan en dat er op alle verschillende deelterreinen van de volwasseneneducatie een Europese dimensie ontstaat. 

Grundtvig: vier subsidiemogelijkheden

In Grundtvig-1-projecten werken partners uit ten minste drie en gemiddeld zes landen samen om tot nieuwe producten en resultaten voor de Europese volwasseneneducatie te komen. Daarbij gaat het om alle stadia die in de volwasseneneducatie te onderscheiden zijn: analyse van de behoeften aan volwasseneneducatie, advisering, ontwikkeling van het aanbod, ontwerp van leermiddelen en zelfstudiemateriaal, certificering van het leren en uitgebreide kwaliteitsbewaking. Zelf ben ik via Odyssee in die tijd partner geweest in het ELLPROFT-project (management seminars in de volwasseneneducatie), in het TUM-project (methodiekontwikkeling voor dialoog tussen moslims en niet-moslims) en coördinator van het IMWI-project (interculturele initiatieven van migrantenvrouwen). 

Daarnaast zijn er de Grundtvig-2 leerpartnerschappen. Dit zijn samenwerkingsprojecten op kleine schaal tussen instellingen voor volwasseneneducatie uit ten minste drie Europese landen. De nadruk ligt op thematische Europese uitwisselingen en op de actieve medewerking aan de projecten door de lerende volwassenen zelf. Door een vereenvoudiging van de aanvraagprocedures, administratieve procedures en selectieprocedures is de deelname aan leerpartnerschappen eenvoudiger geworden. Zo deed ik zelf mee aan het GLOPs-project, ondersteuning van managers in kleine educatieve centra.

Via Grundtvig-3 wordt ook de deelname aan bij- en nascholingscursussen voor de staf van educatieve centra gesubsidieerd, evenals stages in het buitenland en deelname aan vakcongressen en seminars in andere Europese landen. Men kan zich hier individueel voor inschrijven.

Tenslotte zijn er de Grundtvig-4 netwerken. Een thematisch netwerk heeft partners uit ten minste tien landen en moet in de subsidieperiode nog meer landen zien aan te trekken. Van een Grundtvig-netwerk wordt verwacht dat het een zorgvuldige analyse maakt van de situatie op Europees niveau, onderzoek doet, nieuwe kennis of 'best practices' bekendmaakt en een bijdrage levert aan de bij- en nascholing van het personeel op het desbetreffende deelterrein van de volwasseneneducatie. Zo raakte ik opnieuw via Odyssee als partner betrokken bij het NILE-netwerk over intercultureel leren en was ik coördinator van PEFETE, een netwerk voor oudereneducatie en intergenerationeel leren. Later was ik ook betrokken bij het ForAge-netwerk voor leren op latere leeftijd.

Grundtvig: een breed spectrum aan mogelijkheden

Binnen Grundtvig kunnen projectaanvragen zeer uiteenlopende thema’s en/of doelgroepen betreffen. Aandachtsgebieden zijn bijvoorbeeld actief en democratisch burgerschap, integratie in de maatschappij en bevordering van het leren, gendervraagstukken, interculturele dialoog, cultuur en media, milieu, gezondheid, consumenten en sport. Doelgroepen die extra aandacht kunnen krijgen zijn lerende volwassenen met een beperking, migranten, vluchtelingen, asielzoekers en etnische minderheden, gedetineerden en ex-gedetineerden en ouderen. Ook vraagstukken binnen de volwasseneneducatie krijgen prioriteit zoals tweedekansonderwijs en kerncompetenties voor iedereen, nieuwe technologieën, open en flexibele leerwegen en betere randvoorwaarden en meer kwaliteit. Er is een grote keuzevrijheid in het aanvragen van projecten.

Grundtvig: de geografische omvang

Binnen Socrates-II nemen in het totaal maar liefst 31 landen deel. Naast de vijftien lidstaten van de toenmalige EU en de drie geassocieerde landen (IJsland, Liechtenstein en Noorwegen) voor het eerst ook tien kandidaat-landen: Bulgarije, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Polen, Roemenië, Slovenië, Slowakije en Tsjechië; Cyprus, Malta en Turkije. Het totale budget voor Socrates II bedraagt 1,850 miljoen euro. Slechts 3,9 % hiervan is gereserveerd voor het Grundtvig-programma.

Grundtvig: de reactie vanuit het veld

Socrates-II wordt met open armen ontvangen door het veld. Hoewel het budget relatief gezien vrij beperkt is, ontstaan er voor het eerst toch ruime mogelijkheden voor projecten met betrekking tot de non-formele educatie voor volwassenen. Er gaat een enorme stimulans van het programma uit. In de eerste plaats omdat daarmee de volwasseneneducatie als een apart aandachtsveld erkend wordt. In de tweede plaats vanwege de nieuwe mogelijkheden zowel op het gebied van bij- en nascholing als op het gebied van uitwisseling, ontwikkeling en netwerkvorming. Door deelname aan Grundtvigprojecten krijgen professionals in de volwasseneducatie een beter beeld van hoe het er in andere landen toegaat. Tegelijkertijd kan men daardoor ook beter reflecteren op de eigen activiteiten vanuit een Europees perspectief. Grundtvig bevordert sociale samenhang en interculturele dialoog. Met name in de West-Europese landen draagt Grundtvig bij aan een verdere internationalisering van de ve-instellingen (denk bijvoorbeeld aan de roc’s in ons land). In andere landen werkt Grundtvig als een soort basisfinanciering voor leeractiviteiten voor volwassenen. Steeds vaker ziet men kleine instellingen die volledig van Grundtvigsubsidie afhankelijk raken. Soms ontstaat er zelfs een complete competitie om de beperkte financiële middelen (bijvoorbeeld in Turkije). Grundtvig onder Socrates-II wordt beleefd als het begin van een verdere erkenning en uitbreiding van dit belangrijke veld. Volwasseneneducatie strekt zich immers verder uit dan Grundtvig: aan verschillende activiteiten binnen het hoger onderwijs (Erasmus) en het beroepsonderwijs (Leonardo da Vinci) nemen immers ook volwassenen deel. Al snel ontstaat de wens dat bij een vervolg van Socrates II het onderdeel volwasseneneducatie verder uitgebreid wordt naar deze sectoren. Volwasseneneducatie wordt als synoniem gezien voor een leven lang leren. De grote sprong voorwaarts bewerkstelligt een haast euforische stemming. Helaas zal dat van korte duur blijken, maar daarover meer een in vervolgblog.

Grundtvig: de resultaten

Ongeveer 4.000 organisaties in meer dan 700 multilaterale projecten (Grundtvig 1) en netwerken (Grundtvig 4) zijn door het programma financieel gesteund. Grundtvig blijkt een proefbank voor innovatie en creativiteit. Ongeveer 2.000 organisaties werken samen in de zogenaamde lerende partnerschappen (Grundtvig 2). Daaraan nemen naar schatting zo’n 80.000 mensen deel (educatief werkers en cursisten). Voor de overgrote meerderheid is dit hun eerste internationale samenwerking. Daarnaast nemen nog eens 15.000 stafmedewerkers en/of niet-onderwijzende personeelsleden deel aan de individuele bijscholingsactiviteiten (Grundtvig 3).   

Grundtvig: de verbeteringen

Er zijn verbeteringen aangebracht om het beheer van het programma gebruiksvriendelijker te maken. Het programma vindt beter dan vroeger aansluiting bij alle politieke debatten die op Europees niveau over onderwijs worden gevoerd. Een dergelijke versterking van de politieke dimensie van het programma zorgt er inderdaad voor dat het effectief bijdraagt tot de verbetering van de kwaliteit van de nationale onderwijsstelsels. De langere looptijd van de nieuwe fase van het programma (zeven jaar), de grotere decentralisatie van het beheer van de acties en een actievere follow-up en evaluatie versterken het effect van het Socrates-programma, Socrates-II is een baanbrekend programma wat de openstelling naar de landen van Midden- en Oost-Europa betreft en draagt ook bij tot het succes van de uitbreiding van de Europese Unie.