Actief burgerschap betekent dat mensen niet alleen interesse moeten tonen in de gemeenschap en hun medeburgers, maar de maatschappelijke problemen en bezorgdheid van anderen ook echt serieus moeten nemen.

In 2023 zal het elektronisch platform voor volwasseneneducatie EPALE (Electronic Platform for Adult Learning in Europe) onder de noemer ‘Time of Learning’ een driedelige reeks artikelen publiceren over de voornaamste prioriteiten van het Europees Jaar van de Vaardigheden. In het eerste deel onderzoeken we de rol van vaardigheden in een veranderende samenleving en kijken we naar actief burgerschap vanuit het oogpunt van vaardigheden, onderling vertrouwen en het versterken van de democratische samenleving door middel van volwasseneneducatie.

In november riep de Europese Commissie 2023 uit tot het Europees Jaar van de Vaardigheden. De eerste vier woorden van de officiële verklaring geven de essentie van dit themajaar weer: “De groene en digitale transities bieden nieuwe mogelijkheden voor EU-burgers en de Europese economie…”

Europees talent moet de vaardigheden verwerven die nodig zijn om te functioneren in een steeds verder gedigitaliseerde samenleving en economie. Maar te midden van deze immense veranderingen moeten we het vermogen bewaren om bewuste en verantwoorde burgers te worden, zeker nu we te maken hebben met bedreigingen zoals groeiend populisme, dictaturen en doelbewuste desinformatie. Als we in het licht hiervan kijken naar het thema vaardigheden, realiseren we ons dat het hierbij niet alleen gaat om het verbeteren van werkgerelateerde vaardigheden, maar ook om het ontwikkelen van vaardigheden voor goed democratisch burgerschap. En wat betreft levenslang leren is de ontwikkeling van vaardigheden in belangrijke mate ook een kwestie van persoonlijke groei.

Wie zijn de mensen die ervoor moeten zorgen dat Europeanen het beste uit de bus komen op dit gebied? Het antwoord luidt: docenten in de volwasseneneducatie. Zij hebben aardig wat werk voor de boeg, want de EU heeft de oudste bevolking van alle grote economische wereldregio’s. De derde belangrijke doelstelling van de Commissie is dan ook om talent van buiten de EU aan te trekken voor de Europese arbeidsmarkt. Dit betekent dat de behoefte aan volwasseneneducatie en burgerschapsonderwijs alleen maar toe zal nemen.

Meer geld voor het verbeteren van vaardigheden

Er verschijnt een glimlach op het gezicht van Erno Hyvönen, projectplanner bij het Finse Ministerie van Onderwijs en Cultuur.

- Voor mensen zoals ik, die werkzaam zijn op het gebied van educatie, is elk jaar een jaar van de vaardigheden, merkt hij fijntjes op.

Als coördinator van de Europese Agenda voor Volwasseneneducatie is Hyvönen blij dat 2023 uitgeroepen is tot het Jaar van de Vaardigheden.

- Zijn boodschap aan aanbieders van volwasseneneducatie is eenvoudig: er zal genoeg geld beschikbaar zijn voor volwasseneneducatie, omdat de EU hierin dringend moet investeren.

Naast landelijke programma’s blijven het Europees Sociaal Fonds (ESF), het herstelfonds NextGenerationEU, het financieringsprogramma Erasmus+ en Digitaal Europa de belangrijkste financieringsinstrumenten van de EU om het ontwikkelen van vaardigheden te bevorderen. Zo wordt er bijvoorbeeld in de huidige programmaperiode van Erasmus+ hoge prioriteit toegekend aan de financiering van projecten in de sector volwasseneneducatie die gericht zijn op actief burgerschap en inclusie en op de digitale en groene transities.

Er komt overigens geen aanvullende financiering voor het ontwikkelen van vaardigheden in verband met het themajaar, omdat er jaarlijks al aanzienlijke bedragen aan de sector worden toegekend. Hyvönen raadt aanbieders van volwasseneneducatie dan ook sterk aan om zich te verdiepen in de financieringskanalen en in de diverse aspecten van de digitale en groene transities.

- Hij benadrukt dat projecten die gericht zijn op het vergroten van vaardigheden op het gebied van de groene transitie beslist op interesse van financiers kunnen rekenen.

In Finland is het ontwikkelen van vaardigheden erg belangrijk

Als we naar de algehele situatie kijken, is Finland een modelleerling voor het Europees Jaar van de Vaardigheden.

- Net als andere Noordse landen ligt Finland ver voor op de rest van de EU wat betreft beleid voor volwasseneneducatie. De Noordse opvattingen over dit type onderwijs hebben dan ook meer invloed op de EU dan de aanbevelingen vanuit de EU op ons hebben. Bij het nemen van besluiten gaat de EU altijd uit van het gemiddelde van alle lidstaten, legt Hyvönen uit.

Finland is erg goed in het erkennen van eerder verworven competenties, vertelt hij.

De eisen die gesteld worden aan de vaardigheden van burgers veranderen echter mee met de ontwikkelingen in de wereld. De huidige situatie in de wereld wordt gekenmerkt door polarisatie tussen grootmachten, maar ook tussen burgers van afzonderlijke landen. Communicatietechnologie biedt een voedingsbodem voor informatiebubbels van gelijkgestemden en de verspreiding van onbedoeld onjuiste informatie. Een belangrijk vraagstuk is dan ook welke vaardigheden mensen nodig hebben om betrokken en verantwoordelijke burgers te worden.

Desinformatie – de grootste bedreiging voor de democratie?

Wat zijn de typische kenmerken van een actieve en verantwoordelijke burger en wie gaat deze mensen de hiervoor benodigde vaardigheden bijbrengen? Dan is ook nog de vraag wie actief burgerschap definieert en waar het educatieve proces zou moeten beginnen – bij het individu of juist ‘van bovenaf’?

Björn Wallén, voorzitter van de Finse vereniging voor volwasseneneducatie VST, heeft de kwesties rondom burgerschap en educatie decennialang bestudeerd en hij zou de definitie van een actieve burger graag breder willen trekken. In een democratie vormen politieke instellingen een platform voor burgerparticipatie, terwijl de meeste burgers juist actief worden vanuit maatschappelijke betrokkenheid. Voor Wallén zijn autodidactische vorming en een opleiding of studie volgen kenmerken van actief burgerschap, maar is consumptie dat ook: het bewust afzien van consumptie kan een politieke daad zijn. In de huidige klimaatcrisis zal een actief burger zich bijna als vanzelf zorgen maken over de draagkracht van de planeet.

- We moeten niet vergeten dat er in een democratie ook ruimte is voor passief burgerschap, en dat is evengoed een vorm van volwaardig burgerschap, aldus Wallén.

Volgens hem ontstaat écht actief burgerschap uit een saamhorigheidsgevoel onder mensen en kan dit niet van bovenaf worden opgelegd. In een dergelijke omgeving zijn meningsverschillen onvermijdelijk.

- Echt actief burgerschap leidt onherroepelijk tot een zekere mate van onenigheid, maar in een klimaat waarin respectvol discussiëren en constructieve oplossingen zoeken de norm zijn, hoeft dit geen reden tot ongerustheid te zijn.

Sterker nog, voor Wallén vormt gezond en verantwoordelijk burgerschap, dat gebaseerd is op onderling vertrouwen, de kern van het concept ‘burgerschap’. En de zaadjes voor verantwoordelijk burgerschap worden al op jonge leeftijd thuis en in het voorschoolse onderwijs en de kinderopvang geplant.

- Als een individu de samenleving en andere burgers vertrouwt, kan hij of zij op een constructieve en respectvolle manier het debat aangaan en een bijdrage leveren om de samenleving vooruit te helpen.

Onjuiste informatie en desinformatie hollen het vertrouwen uit en vormen dan ook een groter gevaar voor de democratie dan meningsverschillen.

De discussie aangaan en in aanraking komen met diversiteit zijn belangrijke elementen die vrijzinnig volwassenenonderwijs kan gebruiken om actief burgerschap te bevorderen.

- Het doel van volwasseneneducatie is om gemeenschappelijke leeromgevingen te bieden waar mensen niet hoeven uit te blinken, waar we het met elkaar oneens mogen zijn en op een constructieve manier kunnen discussiëren.

De ‘time-out’-dialogen die plaatsvinden in vrijzinnige instellingen voor volwasseneneducatie zijn een goed voorbeeld van hoe deze vaardigheden kunnen worden bevorderd.

Groeiende interesse in vrijwilligerswerk

Vrijwilligerswerk, in welke vorm dan ook, is een van de meest zichtbare uitingen van actief burgerschap. Een vrijwilliger belichaamt het klassieke ideaal van de actieve burger: iemand met een onzelfzuchtig verlangen om een steentje bij te dragen aan het algemeen belang.

Een telefoontje naar Kristiina Stenman, een expert op het gebied van ontwikkeling van vrijwilligerswerk uit Helsinki, brengt aan het licht dat de interesse voor vrijwilligerswerk in de Finse hoofdstad groeiende is. In Helsinki verzorgen experts op het gebied van vrijwilligerswerk trainingen voor vrijwilligers, stemmen ze vraag en aanbod op elkaar af en brengen ze vrijwilligers en hulpbehoevenden met elkaar in contact.

- Onze indruk is dat mensen bereid zijn om anderen te helpen en dat de uitzonderlijke gebeurtenissen van de afgelopen jaren ertoe hebben geleid dat burgers in dit opzicht actiever zijn geworden. De eenvoudige behoefte om anderen te helpen is voldoende om mensen tot actie te doen overgaan, omdat dat een gevoel geeft zinvol bezig te zijn. En dat is iets waar we allemaal uiteindelijk naar op zoek zijn, aldus Stenman.

Wat is volgens deze expert op het gebied van vrijwilligerswerk het meest essentiële aspect van actief burgerschap?

- Naar mijn mening, zegt Stenman, ben je een actieve burger als je geïnteresseerd bent in de wereld om je heen, als je in staat bent om empathie te tonen voor anderen, samen kunt werken met anderen en je wilt inzetten voor het algemeen belang.

Vrijwilligerswerk is een van de vele manieren om vaardigheden voor actief burgerschap op te doen. Sterker nog, volgens Stenmans mening is de mogelijkheid om iets te leren een van de voornaamste prikkels om vrijwilligerswerk te doen.

- Het leeraspect is een belangrijke motivatie voor veel vrijwilligers, onder het motto: “Ik doe dit ook om meer over mijzelf, over anderen en over de samenleving als geheel te weten te komen”.

Björn Wallén (VST ry) (kuva: Nina Ahtola), Erno Hyvönen (OKM), Kristiina Stenman (Helsingin kaupunki).

Het artikel in een oogopslag