Ons moderne leven wordt steeds complexer. Dat betekent dat we – individueel, maar ook als lokale gemeenschap en als samenleving - op een andere manier zullen gaan leren, leven en werken. We zullen niet anders kunnen dan onze traditionele fysieke formele leeromgevingen te doorbreken. Vroeg of laat komt het besef dat je leren niet meer achter muren kan verstoppen.

"Hoe de leersystemen van de toekomst er moeten uitzien? Dat is makkelijker gezegd dan gedaan", zegt Andreas Schleicher. Toch maakt zijn jarenlange ervaring als directeur en onderzoeker bij het OESO-directoraat van Onderwijs en Vaardigheden hem uitstekend geplaatst om hier zijn licht over te laten schijnen.

Wat doet mensen echt zin krijgen of houden in leren? Welke bodem is er nodig om een vruchtbare leercultuur te laten groeien? Wat zet mensen aan om levenslang en levensbreed te blijven leren? Wat gooien we best overboord? Wat leren we best af? En wat moeten we ons net opnieuw eigen maken? Hoe kunnen we niet alleen leren van best practices, maar ook zoeken naar next practices?

De OESO noemt leerecosystemen veelbelovend op weg naar een ​​nieuwe manier van denken over leren en onderwijs. Waarom is zo’n nieuwe manier van denken nodig?

Andreas Schleicher: We leven in een structureel onevenwichtige wereld. Ons moderne leven wordt steeds complexer, niet alleen voor individuen, maar ook voor lokale gemeenschappen en onze hele samenleving. Onze veranderende wereld stelt ons in een steeds sneller tempo voor complexe uitdagingen. Oplossingen die in het verleden hun waarde bewezen, lijken plots niet meer te werken. Nieuwe oplossingen voor deze problemen zullen dus ook alleen maar complex kunnen zijn. Ze moeten immers verschillende standpunten, overtuigingen en belangen met elkaar kunnen verzoenen. Daarom moeten we resoluut verder timmeren aan de weg naar een echte lerende samenleving.

Hoe ziet zo’n lerende samenleving eruit?

Een lerende samenleving maakt mensen en (lokale) gemeenschappen sterker en veerkrachtiger. In onze traditionele onderwijssystemen worden problemen nog vaak opgedeeld in behapbare brokjes. De leerlingen leren dan hoe ze deze stukjes en beetjes kunnen oplossen. In onze huidige moderne samenleving, en nog meer in die van de toekomst, moeten we vooral verschillende kennisgebieden met elkaar kunnen combineren. We moeten verbanden kunnen leggen tussen ideeën die voordien niets met elkaar te maken hadden. We zullen ook steeds meer van elkaar afhankelijk worden. Maar leren gebeurt meestal nog individueel en studenten worden nog altijd vooral beoordeeld op hun persoonlijke resultaten. Deze aanpak voldoet niet meer! Leerecosystemen (kader) kunnen als een echte hefboom fungeren in de transitie naar een duurzame toekomst waar iedereen een goed leven kan leiden. In een leerecosysteem worden onze nieuwsgierigheid, talenten en interesses getriggerd. Als vanzelf wordt zo de goesting om te blijven leren aangewakkerd.

Het is de laatste tijd opvallend hoe onze samenleving steeds meer polariseert. Machines nemen ook steeds meer taken over van mensen op het werk. Dat zorgt voor oplopende spanningen. Hoe kunnen we mensen in staat stellen om met deze groeiende spanning om te gaan?

Machines nemen misschien meer en meer taken over, maar thuis, op het werk en in de bredere samenleving zullen we onze kennis en vaardigheden moeten blijven inzetten om een ​​zinvolle bijdrage te kunnen leveren aan onze gemeenschap en de samenleving. Daarvoor is een sterk verantwoordelijkheidsgevoel nodig en de maturiteit om ons eigen handelen te bevragen en te evalueren. Ook daar ligt een grote opdracht voor onze leersystemen. We zullen vaardiger moeten worden in het omgaan met al deze spanningen en dilemma's. We moeten een balans vinden tussen al deze tegenstrijdige eisen. Dit zal heel veel creativiteit vragen. Want er is zelden één oplossing voor een probleem. We moeten erop vertrouwen dat we in staat zijn om op een meer geïntegreerde, onderling verbonden manier te denken. Leerlingen, of ze nu wetenschapper of kunstenaars zijn, moeten weten en leren begrijpen hoe anderen in verschillende culturen en tradities leven en denken. Onze leersystemen moeten hen ondersteunen om zich te kunnen inleven in anderen, om zich bij anderen aan te sluiten, empathisch te zijn en flexibel. Ze moeten een sterk besef van goed en kwaad ontwikkelen, een gevoeligheid voor de eisen die anderen aan ons stellen en de grenzen van individuele en collectieve acties begrijpen. Ze moeten in staat zijn om de gevolgen van hun acties te in te schatten, risico’s te overwegen en de verantwoordelijkheid op te nemen voor (de producten van) hun werk.

Dit suggereert ook een verschuiving in de verschillende rollen in het leerlandschap? 

Onderwijs gaat nu nog heel vaak over de opdeling in vakken, over de overdracht van kennis, over instructie en hiërarchie. In het verleden waren standaardisatie en meegaandheid de doelstelling. Alle leerlingen krijgen op dezelfde manier les, volgens een standaardcurriculum, in groepen van dezelfde leeftijd en loopbaanvooruitzichten. Ze worden allemaal op hetzelfde moment en op dezelfde manier beoordeeld. Om al de competenties te ontwikkelen die ik eerder al noemde is er duidelijk een andere benadering van leren en onderwijzen nodig. En ook een andere soort leraren. Onze onderwijssystemen steunen nog steeds op administratieve verantwoording en bureaucratische controlesystemen om het werk van leraren te sturen. Maar om alle cognitieve, sociale en emotionele competenties over te brengen, moeten leraren doorgedreven kenniswerkers worden met een grote professionele autonomie in een cultuur van samenwerking. Het leren van morgen gaat over gezamenlijke wijsheid, project-gebaseerde instructie en samenwerking. We moeten leerlingen helpen over de grenzen heen te denken en zowel leerkrachten als leerlingen te erkennen als co-creators. Het welzijn van onze samenleving(en) zal in toenemende mate afhangen van ons vermogen om collectief actie te ondernemen. De leersystemen van morgen moeten mensen in staat stellen zich bewust te worden van de grote complexiteit en de enorme verscheidenheid in ons leven. Daarom zullen we mensen nodig hebben die kennis uit verschillende vakgebieden kunnen distilleren, delen en integreren. Je kan het misschien nog het best vergelijken met de arrangeur in een orkest. Hij/zij/x houdt het overzicht, bewerkt, organiseert, stuurt aan, groepeert, maakt afspraken, ordent, classificeert… In de toekomstige leerecosystemen zal er evenzeer een rol weggelegd zijn voor makers, verbinders, verhalenvertellers en zingevers. Samenwerken moet worden aangeleerd en beloond, net zozeer als individuele prestaties. Lerenden moeten zowel voor zichzelf kunnen denken als kunnen handelen voor en met anderen. We moeten beter erkennen dat mensen in verschillende stadia van hun leven anders en op verschillende manieren leren. We moeten deze diversiteit omarmen, met gedifferentieerde benaderingen van leren. We zullen rekening moeten houden met de passies en mogelijkheden van de lerenden en hen helpen hun leerproces te personaliseren op een manier die hun betrokkenheid en talent bevordert. We moeten ze aanmoedigen om origineel, creatief en inventief te zijn.

U zegt ook: ‘Leren is geen plaats, het is een activiteit’. Wat bedoelt u hiermee?

De meeste scholen zijn gemaakt om leerlingen binnen te houden, en de rest van de wereld buiten. Dat moet veranderen! In de toekomst moet de nadruk liggen op de grote onderlinge samenhang tussen onderwerpen. De huidige technologie biedt al de mogelijkheden om ons te bevrijden van deze verouderde conventies. Ze heeft de kracht om leerlingen diepgaand te verbinden met kennis, met innovatieve toepassingen en – heel belangrijk - met elkaar. Gezinnen moet ook meer betrokken worden bij het leerproces en er moet verregaande samenwerking met andere scholen mogelijk worden. Leren moet voortkomen uit hedendaagse problemen en gebeurt in een levensechte context. Leren moet openstaan ​​voor de ongelooflijke rijkdom van verschillende gemeenschappen. De leersystemen van morgen moeten voortdurend synergieën zoeken met gezinnen en lokale gemeenschappen, met het hoger onderwijs, met bedrijven en – niet te vergeten - met andere leeromgevingen. Dat bedoel ik met 'leren is geen plaats, maar een activiteit'.

Alles wat u hier opnoemt is inderdaad gemakkelijk om te zeggen, maar veel minder gemakkelijk om ook echt in realiteit om te zetten...

Dat klopt helemaal. We zullen nog veel samen moeten nadenken, experimenteren, meten en documenteren. Het zal nog veel vragen van onze verbeeldingskracht, kennis, vaardigheden, gemeenschappelijke waarden en verantwoordelijkheidszin om een ​​werkzaam kader te ontwikkelen voor deze toekomstgerichte leerecosystemen. Maar als we daarin slagen, weet ik zeker dat de wereld een betere plaats zal zijn geworden.

LEERECOSYSTEMEN (volgens ESF Vlaanderen)

Vlaanderen is een grotendeels verstedelijkte regio en zelfs een van de dichtstbevolkte delen van Europa. Toch zijn er grote lokale verschillen en zien we vooral in het westen en het oosten van Vlaanderen enkele dunbevolkte gebieden. Daar merken we ook dat het aanbod voor volwassenvorming laag is en de participatiegraad in dezelfde lijn zit. Via het ESF-project Leerecosystemen wordt er in deze landelijke gebieden gewerkt aan een dynamisering van het aanbod en de leercultuur.

ESF Vlaanderen definieert een leerecosysteem als volgt: 

In een leerecosysteem brengen diverse lokale en (sub)regionale actoren samen oplossingen aan voor gedeelde lokale urgenties die geen van hen alleen tot stand had kunnen brengen. Ook lokale spelers die we vandaag nog minder zien als leerpartners slaan de handen in elkaar en geven vorm aan het leeraanbod en de leerprocessen. Culturele verenigingen, musea, bibliotheken, zorginstellingen, sportclubs, traditionele onderwijsinstellingen, bedrijven en individuele burgers… zorgen voor een brede waaier aan leerkansen voor, door en in de lokale gemeenschap.

Lerenden kunnen hun eigen interesses, talenten en passies volgen. Dat maakt een eerste, of volgende, stap zetten om te gaan leren aantrekkelijker. Zo baant iedere lerende zich een uniek persoonlijk, flexibel en natuurlijk leerpad. Leren gebeurt autonoom en kan alleen, of samen in een (diverse) groep, steeds in interactie met elkaar. Dat zorgt voor een kruisbestuiving tussen mensen van verschillende leeftijd, opleidingsniveau, gender, expertise en competenties… Dat komt inclusie vanzelfsprekend ten goede.

Mentoren/coaches begeleiden lerenden op hun leerpad(en). Ze hebben relevante vaardigheden en/of professionele ervaring en een goed zicht op mogelijke leerkansen. Hun sociaal netwerk geeft toegang tot interessante hulpbronnen. Ze staan mensen bij om (leer)obstakels te overwinnen. Ze zoeken mee naar aanwezige talenten, naar de nodige kennis en oplossingen voor anderen, maar ook voor zichzelf.

Alle actoren in het leerecosysteem vormen samen een reflexief en dynamisch netwerk met voortdurende aandacht voor samen leren en bijsturen. Het beheer volgt de principes van organisatienetwerken dat het klassieke denken in sectoren overstijgt.  Iedereen in het organisatienetwerk geeft er samen vorm aan en maakt flexibel en gelijkwaardig gebruik van de aanwezige expertise en rijkdom aan fysieke en digitale ruimte, mensen en middelen. Een leerecosysteem opereert op lokaal niveau en organiseert zich in eerste instantie binnen de eigen grenzen en mogelijkheden. Het zoekt echter ook verbinding met andere lokale, regionale, nationale en internationale leerecosystemen om samen te leren, leerkansen uit te breiden en om tot nog betere oplossingen te komen.

Learning Ecosystems An Emerging Praxis For The Future Of Education (2020)