Jedną z niepełnosprawności, którą możemy spotkać w otoczeniu, jest wada słuchu. Jest to niepełnosprawność “niewidzialna gołym okiem”. Dopóki nie zobaczymy aparatu słuchowego/ implantu ślimakowego, czy komunikacji między osobami niesłyszącymi w języku migowym - nie zdajemy sobie sprawy, że dana osoba ma problem ze słuchem.

W otaczającym nas środowisku, specjaliści najczęściej posługują się pojęciem „głuchota”. Ze względu na stopień uszkodzenia słuchu określamy osoby jako:

Niesłyszące/głuche - osoby z wadą słuchu, która uniemożliwia odbieranie mowy i dźwięków w sposób naturalny. Informacje docierają do tych osób głównie drogą wzrokową. Osoby dotknięte głuchotą nie opanują mowy werbalnej w sposób naturalny poprzez naśladownictwo słyszanej mowy z otoczenia. Przekłada się to na trudności w komunikacji z ludźmi słyszącymi.

Słabosłyszące - osoby, u których wada słuchu ogranicza odbiór mowy naturalną drogą słuchową. Stopień ubytku pozwala na korzystanie ze słuchu (drogą naturalną lub przez sprzęty wspomagające słyszenie, tj. aparaty słuchowe, implanty ślimakowe) w nauce, pracy i zabawie. Jednak skutkiem tego ograniczenia jest zniekształcenie odbieranej mowy ustnej oraz wszelkich dźwięków.

/epale/pl/file/handicap-1173331960720jpghandicap-1173331_960_720.jpg

Osoby niesłyszące posługujące się językiem migowym uznawane są przez siebie i część słyszących za mniejszość kulturową. Wówczas mówi się o społeczności i kulturze Głuchych, pisanej z wielkiej litery dla podkreślenia, że nie chodzi tu o uszkodzenie słuchu, ale o wyjątkową grupę ludzi. Osoby te posługują się polskim językiem migowym (PJM), który jest ich naturalnym językiem, mającym odmienną gramatykę od języka polskiego.

Zanim przejdziemy do omówienia dostępności instytucji kultury dla Głuchych, warto zapoznać się z poniższymi definicjami:

PJM - polski język migowy; naturalny język komunikacji osób g/Głuchych, mający odmienną gramatykę od języka polskiego.

SJM - system językowo-migowy; system znaków budowanych w oparciu o gramatykę języka polskiego.

Pętla indukcyjna - to inaczej przewód tworzący pętlę oraz jej wzmacniacz. Do wzmacniacza podłączone jest źródło dźwięku – np. mikrofon, odtwarzacz muzyki, telewizor. Wzmacniacz podaje na przewód pętli sygnał w postaci prądu. Prąd płynący przez przewód wytwarza zmienne pole magnetyczne wewnątrz pętli, które jest odbierane przez cewkę telefoniczną (T) aparatu słuchowego. Tak więc pętla umożliwia osobie słabo słyszącej odbiór wyraźnego dźwięku, ale warunkiem słyszenia poprzez pętlę, jest posiadanie w aparacie słuchowym wymienionej wyżej cewki telefonicznej (T). Pętle indukcyjne najczęściej stosuje się w miejscach, gdzie panuje duży hałas, o dużym pogłosie lub po prostu tam, gdzie potrzebna jest dobra zrozumiałość mowy. Pętla może być stała lub przenośna.

System FM - składa się z kierunkowego mikrofonu, który najczęściej trzyma osoba mówiąca, przekaźnika FM przenoszącego sygnał audio i odbiornika FM, który jest podłączany jako dodatkowy element do aparatu słuchowego osoby z wadą słuchu. Systemy FM wykorzystuje się często na wykładach, zajęciach czy wycieczkach. Główna zasada to mówienie w kierunku mikrofonu. Dzięki systemowi FM użytkownicy aparatów słuchowych mogą korzystać z wielu współczesnych urządzeń multimedialnych, które można podłączyć dostępnym kablem do wejścia audio na mikrofonie, bądź z wykorzystaniem bezprzewodowej łączności w systemach podczerwieni, technologii bluetooth i indukcyjnej drogi radiowej.

Należy pamiętać, że dostępność to nie stan, lecz proces. Najważniejszy w tym procesie jest człowiek. Idąc tym tropem, warto w swojej instytucji mieć tzw. koordynatora dostępności – osobę dbającą o przygotowanie dostępnej oferty kulturalnej z uwzględnieniem potrzeb różnych grup osób z niepełnosprawnościami. Oprócz tego, będzie ona odpowiedzialna za udzielanie wszelkich informacji dotyczących wydarzeń dostępnych dla osób z różnymi potrzebami. Niezwykle istotne jest, aby przed przygotowaniem dostępnego wydarzenia, zadbać o sprawną komunikację. W przypadku osób niesłyszących, mówimy o alternatywnym sposobie komunikacji dla telefonu. Bariera słuchowa ogranicza swobodną komunikację przez telefon. Dlatego pamiętajmy, aby we wszelkich miejscach, gdzie podane są dane do kontaktu, był podany co najmniej adres e-mail, a jeśli jest taka możliwość, także numer telefonu komórkowego z opcją SMS. Nie będziemy mieli odbiorców, jeśli ich nie pozyskamy, zadbajmy więc o promocję – jeśli jest wydarzenie z tłumaczeniem na PJM, przygotujmy zaproszenie w PJM i promujmy je w mediach społecznościowych i na stronach internetowych dedykowanych osobom Głuchym.

Na przykładzie konkretnych instytucji kultury, zaprezentujemy jakie udogodnienia można przygotować z myślą o poszczególnych grupach, a także jakie wydarzenia będą się cieszyły dużym zainteresowaniem. Udogodnienia typu napisy dla niesłyszących, pętla indukcyjna itp. mogą być wykorzystywane w wielu dziedzinach, stąd jest to raczej podpowiedź, z jakich opcji możemy skorzystać przy organizacji swojego wydarzenia kulturalnego.

TEATR

Aby osoby niesłyszące mogły zrozumieć cały spektakl teatralny, należy zapewnić do niego napisy dla niesłyszących na żywo, tłumaczenie na PJM oraz pętlę indukcyjną. Czym różnią się napisy dla niesłyszących na żywo od napisów dla niesłyszących? W teatrze bardzo często aktorzy wypowiadają inne kwestie niż w scenariuszu, zapominają niektóre słowa. Napisy dla niesłyszących do spektaklu przygotowuje się wcześniej na podstawie scenariusza i nagrania z ostatniego spektaklu. W dniu przedstawienia osoba odpowiedzialna za puszczanie napisów, ogląda spektakl i słucha dialogów, zmieniając szybko niektóre słowa, lub przewijając napisy do kolejnych kwestii. Stąd w teatrze mogą występować duże opóźnienia. Jest to jednak najlepsza forma udostępniania spektaklu osobom z niepełnosprawnością słuchu. Napisy są wyświetlane na ekranach bocznych, górnej belce lub w głębi sceny na czarnym tle. Każdy teatr ma inne możliwości techniczne. W przypadku tłumaczenia na język migowy należy pamiętać o dobrym oświetleniu tłumacza, najlepiej jeśli siedzi on na scenie, z boku. W jednym i drugim przypadku trzeba zadbać o odpowiednie usadzenie osób, które będą korzystały albo z tłumaczenia albo z napisów – nie może to być zbyt daleko sceny (słabo widoczne napisy lub tłumacz) ani zbyt blisko (ekran z napisami nad głową, tłumacz na scenie, która znajduje się na poziomie czubka głowy).

/epale/pl/file/masks-310474960720png-0masks-310474_960_720.png

W teatrze dość często odbywają się warsztaty teatralne. Dla osób posługujących się PJM, trzeba zapewnić tłumacza PJM, dla osób słabosłyszących idealnym rozwiązaniem jest pętla indukcyjna, z kolei dla wszystkich grup ważne jest, aby były widoczne usta zarówno prowadzącego jak i pozostałych uczestników (odczytywanie mowy z ust), stąd najlepiej ustawić grupę w kole, w dobrze oświetlonym pomieszczeniu. Z racji posługiwania się polskim językiem migowym osoby Głuche dobrze odnajdują się w odgrywaniu scenek, w których trzeba pokazać daną emocję lub sytuację.

KINO

Największy problem osoby niesłyszące mają z kinem polskim. Dlaczego? Z powodu braku napisów dla niesłyszących. Różnią się one od transkrypcji, czyli spisaniu słyszanego tekstu, tym, że są one różnokolorowe (główni bohaterowie mają własne kolory, reszta jest białym kolorem) oraz zawierają one opisy dźwięków w filmie. Podobnie jest z dubbingiem, o ile niektóre osoby słabosłyszące są w stanie rozumieć dialogi ze słuchu, o tyle dla osób g-/Głuchych jest to niemożliwe. Jeśli dostosowujemy film dla dzieci g-/Głuchych, trzeba do niego przygotować tłumaczenie na polski język migowy. Dzieci jeszcze nie potrafią szybko czytać, nie słyszą, więc dla nich to jest jedyna alternatywa. Ostatnio pojawiła się nowa odmiana napisów dla niesłyszących – napisy uproszczone. Są to napisy dostosowane pod względem słownictwa do potrzeb osób g-/Głuchych, słabo znających język polski. Są zwolennicy i przeciwnicy tego rozwiązania. Pierwsi twierdzą, że jest to okazja dla g-/Głuchych, aby poszerzyć swoje słownictwo, a przede wszystkim zrozumieć możliwie jak najwięcej z filmu. Drudzy uważają, że w ten sposób osoby g-/Głuche są traktowane jak osoby z niepełnosprawnością intelektualną, że czytając napisy dla niesłyszących nieuproszczone i oglądając tłumaczenie na PJM są w stanie oni się nauczyć języka polskiego. Faktem jest, że z napisów dla niesłyszących korzysta duża grupa w postaci osób słabosłyszących, która w przeważającej większości zna język polski.

Jak przygotować warsztaty filmowe, aby osoby z niepełnosprawnością słuchu były nimi zainteresowane? Przede wszystkim, trzeba je przygotowywać z myślą, że osoby niesłyszące, a zwłaszcza Głuche, chłoną świat oczami. Pokazujmy jak najwięcej przykładów filmów, obrazów, rzeczy itd. Bardzo pozytywnie odbierane są działania praktyczne, zwłaszcza manualne, kiedy uczestnik ma coś zrobić samodzielnie lub w grupie. Warto wykorzystać również ponadprzeciętną zdolność obserwacji osób niesłyszących. Wszelkie zadania, w których trzeba zaobserwować emocje bohaterów na podstawie ich mimiki, mowy ciała, odnajdywanie podobieństw, będą szczególnie atrakcyjne dla tej grupy.

MUZEUM/ GALERIA SZTUKI

W muzeum lub galerii sztuki wystawy można dostosować do potrzeb osób niesłyszących na wiele sposobów:

- do filmów wideo dodaje się napisy dla niesłyszących i tłumaczenie na PJM,

- można zwiedzać wystawę z tabletem, na którym wyświetlają się tłumaczenia na język migowy do poszczególnych sal lub eksponatów,

- podczas oprowadzań, warsztatów, innych wydarzeń jest obecny tłumacz polskiego języka migowego,

- nowością są oprowadzania po wystawach przez przewodnika Głuchego w polskim języku migowym z tłumaczeniem na język foniczny – jest to o tyle dobre rozwiązanie, że osoby słyszące zwracają uwagę na inne rzeczy niż osoby Głuche, osobom Głuchym łatwiej jest też zrozumieć bezpośredni przekaz w PJM,

- aby opisać istotne dźwięki na wystawie, można przygotować broszurę z opisem dźwięków.

Narzędziem, które można zastosować do oprowadzań, wykładów, innych wydarzeń, jest symultaniczny przekaz tekstowy. Są to tzw. napisy na żywo. Są różne techniki – od szybkiego pisania na komputerze tekstu wypowiadanego, po tzw. respeaking – osoba dyktuje tekst, który słyszy do programu przetwarzającego tekst na mowę, później ten tekst pojawia się na ekranie, widoczny przez wiele osób lub indywidualnie na telefonie (np. dzięki dokumentom w chmurze, do których dostęp mają osoby zainteresowane i dyktujący, widać tam zmiany na bieżąco).

Istotne dla osób słabosłyszących są warunki akustyczne na wystawie, warto zadbać o to, aby podczas oprowadzania nie było innej wycieczki, która zagłuszałaby głos przewodnika, lub zastosować system FM, jeśli wiemy, że np. podłoga skrzypi lub w sali jest pogłos.

To co jest bardzo ważne podczas oprowadzania w muzeum lub warsztatów, to utrzymywanie kontaktu wzrokowego ze zwiedzającymi, pokazywanie obiektu lub opowiadanie – nie dwie rzeczy na raz, unikanie mówienia w korytarzu, w ciasnych miejscach, gdzie nie wszyscy mają możliwość zobaczyć usta przewodnika, ani tłumacz nie ma szansy być dobrze odczytanym przez wszystkie osoby Głuche. Jeśli robimy warsztaty gdzie uczestnicy siedzą przy stole i mamy możliwość dowolnego ustawienia ławek, niech będzie to kwadrat lub okrągły stół, żeby wszyscy nawzajem się widzieli.

Dla osób z niepełnosprawnością słuchową cennym doświadczeniem jest samodzielne doświadczanie, analizowanie tego, co się dzieje podczas pokazów, warsztatów czy oprowadzań.

DOM KULTURY/ BIBLIOTEKA/ INNE OŚRODKI KULTURALNE

W domach kultury, bibliotekach i innych ośrodkach kultury często organizowane są warsztaty malarstwa, spotkania z autorami, różnorodne zajęcia. Jak przystosować je do potrzeb osób niesłyszących? Przede wszystkim nie dodawać udogodnień tylko do jednego typu zajęć, np. zajęcia z malarstwa są tłumaczone na PJM, a robotyka już nie. Jeśli zgłosi się osoba, która jest zainteresowana konkretnym wydarzeniem, mailowo lub osobiście, warto spytać czego potrzebuje i poinformować jak wyglądają zajęcia. Osoba słabosłysząca, która odczytuje mowę z ust, może nie potrzebować dodatkowych udogodnień, jeśli np. na zajęciach mówi tylko prowadzący i nie ma dyskusji. Z kolei osoba Głucha może nie chcieć tłumacza języka migowego na zajęciach z robotyki, bo będzie obserwować to co robi wykładowca i w razie problemów, pisać na kartce. Natomiast na rozmowie z autorem książki, może pojawić się grupa osób Głuchych, które będą chciały skorzystać z opcji tłumaczenia na język migowy.

Jak wygląda udostępnianie muzyki osobom niesłyszącym?

Słabosłyszący słyszą muzykę, choć w różnym stopniu. Jedni są w stanie zrozumieć tekst piosenki, inni słyszą tylko basy. Jeśli planujemy koncert muzyczny, na którym pojawią się osoby słabosłyszące, warto pomyśleć o rozłożeniu pętli indukcyjnej pozwalającej usłyszeć wszystkie instrumenty, nie tylko te najwyższe lub najniższe (w zależności od typu uszkodzenia słuchu). Osoby mające aparaty słuchowe nie skorzystają ze słuchawek przez które można usłyszeć muzykę, a to dlatego, że wtedy występuje efekt sprzężenia zwrotnego – zamiast dźwięków słychać trzaski i buczenie. Osoby g-/Głuche, które nie korzystają z aparatów ani implantów, są wyczulone na wibracje. Jeśli jest duży głośnik, mogą wtedy dotknąć jego powierzchni i poczuć rytm muzyki. Nowością stosowaną za granicą są platformy wibracyjne – miejsca, gdzie osoba niesłysząca może stanąć i poczuć całym ciałem wibracje.

Wyżej wymienione wskazówki są jedynie częścią sposobów udostępniania kultury osobom z niepełnosprawnością słuchu i są przykładami z życia codziennego tej grupy osób. Należy pamiętać, że specyfika funkcjonowania i komunikacji osób z niepełnosprawnością słuchu polega na łączeniu wszelkich alternatywnych sposobów komunikacji. Nie możemy więc ograniczać się do jednego sposobu przekazywania treści. Więcej informacji można znaleźć w bibliografii lub poprzez kontakt z organizacjami działającymi na rzecz osób z niepełnosprawnością słuchu. Ustawiczna edukacja kulturalna przez udział w różnych wydarzeniach kulturalnych jest częścią naszego życia, dlatego warto uwzględnić w niej także potrzeby osób z niepełnosprawnością słuchu.  

Współautorka: PAULINA GUL.
Aleksandra Szorc i Paulina Gul są związane z Fundacją Kultury bez Barier.

Zobacz także:

W poszukiwaniu nowych metod pracy z dorosłymi osobami z niepełnosprawnością

Źródła:

ABC Gość niepełnosprawny w muzeum, http://nimoz.pl/files/publications/17/ABC_Gosc_niepelnosprawny_lekki.pdf (link is external).

Zasady tworzenia napisów dla osób niesłyszących i słabosłyszących, http://kulturabezbarier.org/container/Publikacja/Napisy%20dla%20nieslysz... (link is external)

Podsumowanie wizyt studyjnych w ramach projektu Tydzień Kultury Bez Barier, http://kulturabezbarier.org/publikacja-tydzien-kultury-bez-barier,m,mg,2... (link is external).

A. Pruszewicz, Postępowanie w zaburzeniach słuchu, w: A. Pruszewicz (red.), Audiologia kliniczna, Poznań 2003.

B. Szczepankowski, D. Koncewicz, Język migowy w terapii, Łódź 2008.

A. Kołodziejczak, Pomiędzy dwoma światami, w: E. Woźnicka (red.), Tożsamość społecznokulturowa Głuchych, Łódź 2007.

U. Eckert, Pedagogika niesłyszących i niedosłyszących – surdopedagogika, w: W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna, Poznań 1998.

A. Czyżewski, B. Kostek, H. Skarżyński, Technika komputerowa w audiologii, foniatrii i logopedii, Warszawa 2002.