RODNA ANALIZA SEKTORA SAOBRAĆAJA 

SA CILJEM RODNIH I KLIMATSKIH RJEŠENJA POLITIKA

Rezime istraživanja:

Crna Gora je najmanja država na Zapadnom Balkanu, sa 13.812 kvadratnih kilometara i procijenjenom populacijom od 620.000. Prema popisu stanovništva iz 2023. godine, žene čine 50,8% stanovništva. 

Nakon obnavljanja nezavisnosti 2006. godine, Crna Gora je iste godine postala 192. članica UN-a i od tada aktivno doprinosi radu UN-a i njegovih specijalizovanih i pridruženih agencija. Crna Gora je 2006. godine, nakon potpisivanja Završnog akta iz Helsinkija, postala članica OESS-a i bila uključena u aktivnosti političko-vojne, ekonomsko-ekološke i humane dimenzije njegovog rada. Crna Gora je 2006. godine potpisala Evropsku konvenciju o ljudskim pravima, a 2007. postala je 47. članica Vijeća Evrope. 2017. postala je 29. članica NATO-a. 

Crna Gora je započela pregovore s EU u junu 2012. Od 35 pregovaračkih poglavlja, dva su privremeno zatvorena, a 32 su otvorena. 

Saobraćaj je globalno značajan izvor zagađenja vazduha, a naročito je to drumski saobraćaj koji je značajan činilac zagađenja u urbanim sredinama. Uprkos unapređenjima tehnologije i promociji čistijih motora i čistijeg goriva, zagađenje koje potiče od saobraćaja stalno se uvećava, jer se zbog rastuće ljudske populacije uvećava intenzitet saobraćaja, kao i broj prevoznih sredstava. 

Konvencionalna drumska vozila pokreću benzinski i dizel motori kroz proces sagorijevanja tokom kog se hemijska energija iz goriva pretvara u toplotu i dalje u mehanički rad. Prilikom sagorijevanja goriva dolazi do emisije zagađujućih materija. Motori sa unutrašnjim sagorijevanjem koji koriste motorne benzine i dizel gorivo emituju širok spektar zagađujućih materija, ali se kao najznačajniji mogu izdvojiti ugljen-monoksid, oksidi azota, lako isparljiva organska jedinjenja i suspendovane čestice.

"U Crnoj Gori se najviše umire od bolesti srca, moždanog udara i karcinoma pluća, a zagađujuće ćestice doprinose umiranju od ova tri vodeća uzroka smrti u Crnoj Gori", navode u Institutu za javno zdravlje.

Oni naglašavaju da,"prema procjenama zagađenje vazduha u Crnoj Gori ostavlja štetnije posljedice po zdravlje nego konzumacija alkohola".

Iz Agencije za zaštitu životne sredine Crne Gore upozoravaju da je kvalitet vazduha zadovoljavajući samo na jugu zemlje, a da je u centralnom i sjevernom dijelu države stanje loše, odnosno da ima mnogo više od dozvoljenih 35 dana godišnje sa visokim koncentracijama PM čestica.

Kvantitativno istraživanje stavova opšte populacije građana/ki koje je sprovedeno na regionalnom nivou u svrhe ovog projekta, kada je Crna Gora u pitanju pokazuje da 59,6% (od toga 65% žena i 54,6% muškaraca) ispitanika/ca vjeruje da automobili mnogo doprinose zagađenju vazduha, dok 44% njih izražava svoju veliku zabrinutost oko klimatskih promjena. Interesantno je da na pitanje koliko izborom prevoznog sredstva lično doprinose smanjenju zagađenja, najveći dio odgovora kaže da ne utiču mnogo (31,5% žena i 37,8% muškaraca) a oko 9% ispitanih misle da taj izbor itekako utiče na smanjenje uticaja klimatskih promjena.

Kada govorimo o prevozu, podaci pokazuju da su u mnogim mjestima u svijetu većina korisnika javnog prevoza žene. Nasuprot tome, većina korisnika automobila ili motora su muškarci. Većini žena na svijetu teže je putovati nego muškarcima. Za posljedicu to manje mogućnosti za žene, uzrokujući prepreke mobilnosti koje utiču na druge životne izbore, poput pristupa zdravstvenim uslugama i obrazovanju. Saobraćajna infrastruktura značajno utiče na kvalitet života muškaraca i žena. Prevoz može značajno uticati na povećanje produktivnosti žena i ne/podsticanje rodne ravnopravnosti. Osim velikog doprinosa privrednom rastu, saobraćaj igra ključnu ulogu u društveno održivom razvoju širenjem pristupa zdravstvenim i obrazovnim uslugama, zapošljavanju, poboljšavajući razmjenu informacija i podstičući društvenu koheziju.^[1]

Rod i saobraćaj

Razlike u obrascima putovanja karakteriše nejednak pristup objektima i uslugama  prevoza .

„Žene imaju slabiji pristup privatnim i javnim prevoznim sredstvima, dok istovremeno preuzimaju veći teret svog domaćinstva u pogledu putovanja i više putuju vezano za obaveze vezano za reproduktivno zdravlje i njegu“^[2].  Takođe, žene u gradovima koriste javni prevoz u različito vrijeme u odnosu na muškarce i imaju manje finansijskih sredstava za prevoz u odnosu na muškarce^[3]

Podaci za Crnu Goru iz kvantitativnog istraživanja, realizovanog u svrhe ovog projekta govore da najviše ispitanih svakodnevno putuje do posla ili škole 1-5 km (47,9%) i na to ostave manje od 30 min (78,5%)- ovi odgovori su približno isti za žene i za muškarce. Važna je napomena da od ispitanika većina živi u gradu (80,4% žena i 74,5%muskaraca) a manji dio ispitanih živi na selu (19,6% žena i 25,5% muškaraca).

Osobe koje ne voze, nemaju pristup sopstvenom automobilu ili primanja koja im onemogućavaju da plate taksi, sa pravom se osjećaju diskriminisano, jer im je ograničen pristup aktivnostima koje su drugima lako dostupne. Ovoj grupi najčešće pripadaju siromašnije društvene kategorije poput studenata i mladih, OSI, starijih građanka/i, mlađih turista... Toj grupi pripadaju i žene za koje je uočeno da u većem broju koriste javni prevoz od muškaraca što ih, često, onemogućava u efikasnom obavljanju svakodnevnih obaveza 

Državne politike u oblasti saobraćaja

Na nacionalnom nivou ključna ministarstva u oblasti saobraćaja su: Ministarstvo saobraćaja i Ministarstvo ekologije, održivog razvoja i razvoja sjevera a najvažnije politike za razvoj su:

• Zakon o prevozu u drumskom saobraćaju propisuju se uslovi i način obavljanja djelatnosti javnog prevoza putnika i tereta u drumskom saobraćaju, pružanja usluga autobuskih i teretnih stanica, prevoza za sopstvene potrebe i druga pitanja od značaja za javni prevoz u drumskom saobraćaju.
• Strategija razvoja saobraćaja Crne Gore za period 2018-2035 (SRS) 

ima za cilj unaprijeđenje ekonomske efikasnosti, sigurnosti, povezanosti i ekološke održivosti saobraćajnog sistema zemlje, obezbjeđujući istovremeno integraciju u saobraćajni sektor i usaglašavanje sa nacionalnim i međunarodnim politikama EU. Strategijom razvoja saobraćaja (Strategija), Ministarstvo saobraćaja i pomorstva Crne Gore (MSP) uspostavlja održiv okvir za poslove iz svog resora, kao i temelje budućeg razvoja sektora saobraćaja, na način koji zadovoljava društveno-ekonomske potrebe Crne Gore, a koji je u saglasnosti sa TEN-T smjernicama i politikom EU. 

U članu 27 Zakona o lokalnoj samoupravi definisane su obaveze lokalne uprave u domenu saobraćaja:

Član 27

Opština, u skladu sa zakonom i drugim propisima:

1) uređuje i obezbjeđuje obavljanje i razvoj komunalnih djelatnosti, održavanje komunalne infrastrukture i komunalnog reda;

2) uređuje i obezbjeđuje obavljanje poslova izgradnje, rekonstrukcije, održavanja i zaštite opštinskih puteva;

3) uređuje i obezbjeđuje prevoz putnika u gradskom i prigradskom linijskom saobraćaju i autotaksi prevoz;

4) reguliše saobraćaj na svom području, u skladu sa zakonom kojim se uređuje bezbjednost saobraćaja na putevima;

Ni jedna od nabrojanih politika nije rodno senzitivna, jer su analizirane po sljedećim parametrima:

• Ima statistika po polu 
• Odgovara na probleme, potrebe i interese po polu 
• Koristi rodno senzitivan jezik

Svaki parametar je negativan, te otuda i zaključak o rodnoj nesenzitivnosti politika o saobraćaju. 

Politike zaštite životne sredine i saobraćaja

Zakon o životnoj sredini  u članu 50 govori o emisiji ugljendioksida iz novih putničkih vozila

Zakon o procjeni uticaja na zivotnu sredinu u članu 4 pominje saobraćaj kao jedan od predmeta procjene

Zakon o integrisanom sprječavanju i kontroli zagađivanja životne sredine- ne pominje saobraćaj

Zakon o zaštiti vazduha- u članu 2 prepoznaje motorna vozila kao pokretne izvore zagađenja vazduha

Zakon o odgovornosti za štetu u životnoj sredini- ne pominje saobraćaj

Zakon o zaštiti od negativnih uticaja klimatskih promjena- pominje definiciju novog putničkog vozila

Dokumenti zaštite od negativnih uticaja klimatskih promjena su: 

• Strategija o niskokarbonskom razvoju- pominje projekcije nivoa emisija gasova sa efektom staklene bašte koje se izrađuju posebno za sektore energetike, industrije, poljoprivrede, šumarstva i saobraćaja
• Plan prilagođavanja na klimatske promjene- u poslednjem paragrafu navodi “Organi državne uprave nadležni za energetiku, industriju, poljoprivredu, šumarstvo i saobraćaj, dužni su da dvogodišnje dostavljaju Ministarstvu izvještaj o sprovedenim mjerama prema strateškim dokumentima, radi sprečavanja negativnih uticaja klimatskih promjena, kao i podatke o poplavama, sušama, ekstremnim temperaturama i drugo” 
• Mapa puta Dekarbonizacija saobraćaja u Crnoj Gori ima za cilj bolju mobilnost za sve i brzo smanjenje emisije CO2 u transportnom sektoru 

Ni jedna od nabrojanih politika nije rodno senzitivna, jer su analizirane po sljedećim parametrima:

-                Ima statistika po polu 

-                Odgovara na probleme, potrebe i interese po polu 

-                Koristi rodno senzitivan jezik

Svaki parametar je negativan, te otuda i zaključak o rodnoj nesenzitivnosti politika o zaštiti životne sredine i saobraćaju. 

Crna Gora je ostvarila značajan napredak u integrisanju rodne ravnopravnosti i klimatskih promjena u okvire politike rodne ravnopravnosti, tačnije kroz Nacionalnu strategiju rodne ravnopravnosti za period 2021−2025. sa Akcionim planom za period 2021−2022. godine. Naime, ovom Strategijom je prepoznat uticaj klimatskih promjena na ranjive grupe, pa je u cilju 3 mjera 3.8. definisano je: Procijeniti uticaj i sprovesti mjere prevencije u cilju smanjenja negativnog uticaja klimatskih promjena i elementarnih nepogoda na zdravlje žena, muškaraca, osoba različitog polnog i rodnog identiteta, kao i marginalizovanih i posebno osjetljivih osoba i grupa.

Rodni obrasci i rodna dimenzija ponašanja u saobraćaju

Zaključci o rodnim ponašanjima u biranju tipa prevoznog sredstva za različite svrhe pokazuje da žene više koriste autobus za zdravstvene i socijalne usluge, biciklo žene više koriste za zdravstvene i sportske svrhe, žene mnogo manje (razlika oko 25%) koriste biciklo za odlazak na posao i školu. Jasno je da žene manje koriste automobile  za sve