Podjęcie pracy przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną daje im szansę na prowadzenie bardziej samodzielnego życia. Praca nadaje sens życiu, sprawia, że czują się osobami potrzebnymi w społeczeństwie. Podjęta i utrzymana praca zmienia wizerunek osoby niepełnosprawnej w społeczeństwie z biernego odbiorcy pomocy społecznej na aktywnego członka wspólnoty. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną pracują nie tylko na chronionym, ale też na otwartym rynku pracy. Tu bardzo dobrze sprawdza się system zatrudnienia wspomaganego. O tym systemie i swojej roli w nim mówi trenerka pracy i psycholożka pracująca w Centrum Doradztwa Zawodowego i Wspierania Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie (Centrum DZWONI) w Warszawie - Karolina Makowiecka. Wywiad był przeprowadzony przez osobę z niepełnosprawnością intelektualną z WTZ przy ZG PSONI  - panią Joannę Hajduk.

JH: Co to jest zatrudnienie wspomaganie?

KM:  Zatrudnienie wspomagane to metoda pracy z osobami z niepełnosprawnością oraz z innymi osobami wykluczonymi społecznie, na przykład z osobami bezrobotnymi. Celem zatrudnienia wspomaganego jest wsparcie osoby z niepełnosprawnością w znalezieniu i utrzymaniu pracy.

Zatrudnienie wspomagane oznacza podjęcie przez osobę z niepełnosprawnością płatnej pracy na otwartym rynku pracy, przy ciągłym wsparciu ze strony trenera pracy. Osoba z niepełnosprawnością otrzymuje wynagrodzenie za wykonywaną na stanowisku pracę. Wysokość wynagrodzenia zależy od rodzaju pracy. Wynagrodzenie pracownika z niepełnosprawnością jest takie samo jak wynagrodzenie osoby sprawnej pracującej na podobnym stanowisku pracy. Oznacza to, że osoba z niepełnosprawnością otrzymuje uczciwe wynagrodzenie za wykonywaną pracę. Zatrudnienie wspomagane zapewnia pracę na otwartym rynku pracy. Otwarty rynek pracy oznacza, że osoba z niepełnosprawnością pracuje razem z osobami pełnosprawnymi. Jest traktowana i pracuje na tych samych warunkach, na jakich pracuje sprawy pracownik. Podczas zatrudnienia wspomaganego osoba z niepełnosprawnością oraz  pracodawca otrzymują wsparcie trenera pracy. Rodzaj i intensywność wsparcia będzie zależała od tego, jakie potrzeby ma pracownik z niepełnosprawnością lub pracodawca.

JH: Czym dokładniej zajmuje się trener pracy?

KM:  Trener pracy wspiera osobę z niepełnosprawnością oraz pracodawcę. Trener pracy wspiera osobę z niepełnosprawnością na różnych etapach aktywizacji zawodowej. Jego celem jest rozpoznanie preferencji i predyspozycji zawodowych osoby z niepełnosprawnością. Trener pracy pomaga określić możliwości i potrzeby osoby z niepełnosprawnością. To znaczy dowiaduje się jakie czynności chciałaby wykonywać osoba z niepełnosprawnością na stanowisku pracy i co lubi robić. W ten sposób pomaga jej wybrać stanowisko pracy. Trener pracy wspiera w poszukiwaniu pracy: przygotowaniu dokumentów aplikacyjnych czyli CV oraz podczas rozmowy rekrutacyjnej. Pomaga też w wypełnianiu wszystkich kwestionariuszy oraz  towarzyszy przy podpisaniu umowy. Dba o to, aby umowa o pracę była korzystna dla pracownika z niepełnosprawnością. Po podpisaniu umowy przez osobę z niepełnosprawnością wpiera ją w utrzymaniu zatrudnienia, aż do momentu uzyskania przez nią samodzielności.

Trener pracy wspiera również pracodawcę i współpracowników w procesie adaptacji niepełnosprawnego pracownika w miejscu pracy. W zależności od potrzeb osoby z niepełnosprawnością trener pracy może pomagać w załatwianiu wszystkich formalności dotyczących zatrudnienia, w dotarciu do miejsca pracy, przeszkoleniu współpracowników z systemu komunikacji, którym posługuje się nowo przyjęty pracownik. Trener pracy jest pomostem pomiędzy osobą z niepełnosprawnością, pracodawcą a współpracownikami.

JH: W jaki sposób osoby z niepełnosprawnością intelektualną przygotowywane są do pracy w systemie zatrudnienia wspomaganego?

KM: Powiem, jak to się dzieje w Centrum DZWONI.

Pierwszym etapem zatrudnienia wspomaganego jest zaangażowanie osoby z niepełnosprawnością, czyli rekrutacja do projektu. Podczas rekrutacji klient, czyli osoba z niepełnosprawnością dowiaduje się czym jest zatrudnienie wspomagane i na czym polega rola trenera pracy.

Następny etap to tworzenie profilu zawodowego.

W ramach tego etapu osoba z niepełnosprawnością bierze udział w tygodniowych warsztatach grupowych z zakresu kompetencji społecznych i aktywnego poruszania się po rynku pracy. Warsztaty prowadzą dwie osoby: doradca zawodowy, psycholog lub trener pracy. Podczas warsztatów omawiane są tematy takie jak: komunikacja interpersonalna, samoocena (odkrywanie własnych możliwości i umiejętności), szanse i zagrożenia wynikające z podjęcia zatrudnienia, metody aktywnego poszukiwania pracy, a także autoprezentacja i radzenie sobie w sytuacjach trudnych.

^{Warsztaty w Centrum DZWONI w Warszawie}

JH: Co to znaczy autoprezentacja?

KM: Autoprezentacja oznacza sposób w jaki chcemy pokazać się innym ludziom. Na autoprezentację składa się kilka elementów: to jak wyglądamy, w co się ubieramy oraz jak się zachowujemy i co mówimy. Jeżeli chcemy zrobić dobre wrażenie na pracodawcy, wtedy możemy ubrać eleganckie ubranie, na przykład białą koszulę, czarne spodnie lub spódnicę. Na naszą autoprezentację ma wpływ odpowiednia higiena osobista.

Na warsztatach grupowych rozmawiamy również o emocjach i o tym jak radzić sobie ze stresem w miejscu pracy.

Kolejnymi działaniami w ramach etapu tworzenia profilu zawodowego jest diagnoza doradcza i diagnoza kompetencji społecznych.

Doradca zawodowy prowadzi diagnozę doradczą. Pomaga osobie z niepełnosprawnością w wyborze trzech jednodniowych próbek pracy na trzech stanowiskach. Dzięki próbkom pracy osoba z niepełnosprawnością będzie mogła sprawdzić co lubi robić, jak sobie radzi na danym stanowisku pracy. Każda próbka pracy trwa 4 godziny. Trener pracy towarzyszy osobie podczas próbek pracy.

Każdy klient uczestniczy również w diagnozie kompetencji społecznych. Podczas diagnozy kompetencji społecznych psycholog pomaga określić umiejętności, mocne i słabe strony. Dla każdego klienta Centrum DZWONI przygotowywany jest Indywidualny Plan Działania, w skrócie IPD. IPD polega na ustaleniu  z osobą z niepełnosprawnością działań, które pomogą jej w znalezieniu i utrzymaniu zatrudnienia.  Podczas tworzenia IPD pracownicy Centrum DZWONI koncentracją się na możliwościach, umiejętnościach, predyspozycjach, preferencjach i potrzebach osoby z niepełnosprawnością. Indywidualny Plan Działania jest podpisywany przez osobę z niepełnosprawnością.

W trzecim etapie zatrudnienia wspomaganego, którym jest szukanie pracy, organizowane są 20. godzinne praktyki zawodowe. Jeżeli praktyki zawodowe nie zakończą się zatrudnieniem, rozpoczyna się okres intensywnego poszukiwania pracy. To oznacza, że klient, czyli osoba z niepełnosprawnością intelektualną regularnie spotyka się z trenerem pracy i przygotowuje dokumenty aplikacyjne oraz szuka ogłoszeń w internecie i w gazetach.

Jeśli osoba z niepełnosprawnością podejmie pracę, rozpoczyna się czwarty etap zatrudnienia wspomaganego – zaangażowanie pracodawcy.  Podczas tego etapu trener pracy przygotowuje analizę stanowiska pracy. Określa jakie zadania może wykonywać osoba, która pracuje na danym stanowisku pracy.

W piątym, ostatnim etapie, którym jest wsparcie w miejscu pracy i poza nim trener pracy monitoruje pracę osoby z niepełnosprawnością w zakładzie pracy. Jest to tak zwany monitoring zatrudnienia. Zadaniem trenera pracy jest podtrzymywanie motywacji i poziomu jakości wykonywanej pracy u osoby z niepełnosprawnością. W ramach monitoringu zatrudnienia trener pracy może mieć kontakt z osobą z niepełnosprawnością w miejscu pracy bądź poza miejscem pracy. Może kontaktować się  z pracodawcą oraz z rodziną. Monitoring zatrudnienia polega na regularnych wizytach w zakładzie pracy, w którym pracuje osoba z niepełnosprawnością. Podczas monitoringu trener pracy rozmawia z osobą z niepełnosprawnością na temat jej pracy (w tym problemów i trudności związanych z wykonywaniem obowiązków, relacjami w grupie współpracowników, poziomem motywacji, etc.).  Trener pracy przez cały okres zatrudnienia osoby z niepełnosprawnością utrzymuje również kontakt z jej rodziną czy opiekunem prawnym. Kontakt ten ma na celu omówienie postępów, trudności, problemów w pracy. Pomaga określić jakie czynniki mają wpływ na motywację i jakość wykonywanej przez osobę z niepełnosprawnością pracy. Monitoring zatrudnienia zależy od indywidualnych potrzeb osoby z niepełnosprawnością  oraz potrzeb pracodawcy, który zatrudnia daną osobę.

JH: Czy pracodawców Państwo szukają czy sami się zgłaszają?

KM:  Najczęściej to trenerzy pracy poszukują nowych pracodawców. Rozmawiają, zachęcają do zatrudniania osób z niepełnosprawnością. Tłumaczą na czym polega zatrudnienie wspomagane. Coraz częściej pracodawcy dzwonią do Centrum DZWONI z ofertą pracy dla osób z niepełnosprawnością. To bardzo dobry kierunek, ponieważ pracodawcy zauważyli, że osoby z niepełnosprawnością są dobrymi pracownikami i warto ich zatrudnić. Oby takich pracodawców było jak najwięcej!

JH: Mówiła Pani, że pracodawcy też są objęci przygotowaniami i później wsparciem ze strony trenera? Może Pani dokładniej o tym opowiedzieć?

KM: Oczywiście, pracodawcy są objęci wsparciem trenera pracy. Kontakt trenera pracy z pracodawcą ma miejsce podczas analizy stanowiska pracy dla osoby z niepełnosprawnością.  Wówczas pracodawca razem z trenerem pracy określają, jakie czynności może wykonywać osoba z niepełnosprawnością. Trener pracy pomaga pracodawcy i współpracownikom poznać osobę z niepełnosprawnością. Informuje jak należy rozmawiać z osobą z niepełnosprawnością, jakie są jej mocne strony, z czym może mieć trudności. Wspiera on pracodawcę, na przykład w zdobyciu do dofinansowania do wynagrodzenia osoby z niepełnosprawnością. Trener pracy pomaga rozwiązywać problemy, które mogą pojawić się między pracownikiem z niepełnosprawnością a współpracownikami.

JH: Czy osoby z niepełnosprawnością intelektualną same wybierają sobie zawód lub miejsce pracy?

KM:  Niektórzy klienci Centrum DZWONI mają pomysł na to, co chcieliby robić i gdzie pracować. Trenerzy pracy podczas jednodniowych próbek pracy albo praktyk zawodowych sprawdzają czy osoba ma wszystkie umiejętności, które pozwalają jej wykonywać pracę na wybranym przez siebie stanowisku. Jeżeli okazuje się że osoba z niepełnosprawnością nie radzi sobie na danym stanowisku pracy, wówczas razem z doradcą zawodowym wybierają inne możliwe opcje.

Dla pracowników Centrum DZWONI ważne jest, aby to osoba z niepełnosprawnością podjęła decyzję gdzie chce pracować.

^{Pan Krzysztof Stępiński - pracownik magazynu}

JH: Co jest łatwiej – znaleźć pracę i doprowadzić do zatrudnienia czy utrzymać ją?

KM:  Udzielenie jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie jest niemożliwe. Dużo zależy od osoby

z niepełnosprawnością. Czasami osoba z niepełnosprawnością bardzo chce znaleźć pracę, jest zmotywowana. W krótkim czasie podejmuje zatrudnienie ale szybko się nudzi, traci zaangażowanie. W takiej sytuacji istnieje ryzyko utraty pracy. W innych przypadkach osoba z niepełnosprawnością wie, gdzie chciałaby pracować. Znalezienie takiego miejsca pracy jest czasochłonne. Jeśli osoba z niepełnosprawnością podejmie pracę na wymarzonym stanowisku pracy, wtedy bardzo się stara aby ją utrzymać.

JH: Na jakich stanowiskach najczęściej pracują klienci Centrum DZWONI?

KM: Klienci Centrum DZWONI najczęściej pracują na stanowiskach pomocniczych. Na przykład pomoc kuchenna, pomocnik magazyniera, pracownik sprzątający w restauracji lub w hotelu, pomocnik ogrodnika, itp.

JH: A ile osób znalazło pracę?

KM:  W ciągu 11 lat z usług Centrum DZWONI na terenie całego kraju skorzystało ponad 2500 osób z niepełnosprawnością. 1 000 osób znalazło zatrudnienie i cały czas pracuje. W Polsce jest obecnie 7 placówek Centrum DZWONI. Centrum DZWONI wspiera osoby  z niepełnosprawnością w Warszawie, w Bytomiu, w Gdańsku, w Głogowie, w Jarosławiu, w Ostródzie i w Zgierzu.

JH: Bardzo dziękuję za wywiad.

Anna Kwiatkowska - magister inżynier informatyki; wieloletnia pracownica dydaktyczna Politechniki Warszawskiej. Od ośmiu lat współpracuje z Polskim Stowarzyszeniem na Rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną (PSONI) opracowując aplikacje wspierające terapię i edukację dorosłych osób z niepełnosprawnością intelektualną. Ambasadorka EPALE.