ok. 7 minut czytania – polub, linkuj, komentuj!

Dostępność architektoniczna to kluczowy element budowania społeczeństwa opartego na równości i inkluzywności. Stanowi coraz istotniejszy aspekt projektowania przestrzeni w Polsce, zarówno publicznych, jak i prywatnych. Wraz z postępem technologicznym i wzrostem świadomości społecznej, rozwój tej dziedziny wymaga szerszego spojrzenia na potrzeby użytkowników.

Pojęcie dostępności architektonicznej

Dostępność rozumiemy dziś jako właściwość środowiska, która pozwala osobom z trudnościami funkcjonalnymi – fizycznymi czy poznawczymi na korzystanie z niego na zasadzie równości z innymi.

Pojęcie dostępność architektoniczna to cecha przestrzeni fizycznej, która umożliwia jej użytkowanie przez wszystkie osoby, niezależnie od ich wieku, sprawności, możliwości czy indywidualnych ograniczeń. Obejmuje usuwanie barier oraz zastosowanie uniwersalnych zasad projektowania, zapewniając wygodę użytkowania i bezpieczeństwo wszystkim użytkownikom.

^{Photo by Daniel McCullough on Unsplash}

Stan obecny przepisów

Aby przyjrzeć się tematyce dostępności architektonicznej warto przyjrzeć się stanu prawnemu obowiązującego w naszym kraju. Konieczność wdrożenia dostępności regulowana jest prawnie. Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami pojawiła się w efekcie wdrażania zapisów Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. Ustawa ta nie jest jednak pierwszym aktem prawnym, w którym zapisy o konieczności spełnienia dostępności się pojawiły. Od wielu lat zapisy o konieczności zapewnienia przestrzeni dostępnej w budynku i jego otoczeniu umieszczone były w:

• Rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie.
• Ustawa Prawo budowlane

Obecnie zapisy o konieczności uwzględniania dostępności zostały wprowadzone także w inne obowiązujące akty prawne, takie jak między innymi:

• Ustawa z dnia o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami
• Ustawa z dnia o ochronie przeciwpożarowej
• Rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie przepisów techniczno-budowlanych dotyczących dróg publicznych
• Ustawa o drogach publicznych
• Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

Przepisy te wskazują kierunek działań, ale pozostawiają wiele wątpliwości interpretacyjnych. Aktualne regulacje są często zbyt ogólnikowe, utrudniając spójne wdrażanie rozwiązań dostępnościowych.

Przyglądając się obowiązującej Ustawie z dnia 19 lipca 2019 roku o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami przyniosła ona niezbędną zmianę perspektywy – już nazwa mówi o osobie ze szczególnymi potrzebami – rozumie się przez nią „osobę, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na zasadzie równości z innymi osobami”. Rozszerzenie pojęcia otwiera drogę do spojrzenia na potrzeby zdecydowanie szerszej grupy użytkowników, w tym osoby starsze, dzieci, kobiety w ciąży, osoby z wózkami dziecięcymi, osoby z ciężkim bagażem i wiele innych.

Ustawa w art. 6 określa wytyczne dla dostępności architektonicznej i stanowią one minimalne wymagania służące zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. W zakresie dostępności architektonicznej obejmują one:

• „zapewnienie wolnych od barier poziomych i pionowych przestrzeni komunikacyjnych budynków,
• instalację urządzeń lub zastosowanie środków technicznych i rozwiązań architektonicznych w budynku, które umożliwiają dostęp do wszystkich pomieszczeń, z wyłączeniem pomieszczeń technicznych,
• zapewnienie informacji na temat rozkładu pomieszczeń w budynku, co najmniej w sposób wizualny i dotykowy lub głosowy,
• zapewnienie wstępu do budynku osobie korzystającej z psa asystującego,
• zapewnienie osobom ze szczególnymi potrzebami możliwości ewakuacji lub ich uratowania w inny sposób”.

Zgodnie z Ustawą podmioty publiczne powinny zapewnia dostępność osobom ze szczególnymi potrzebami przez stosowanie uniwersalnego projektowania lub racjonalnych usprawnień. W ramach zapewniania dostępności powinny uwzględniać potrzeby użytkowników w swojej działalności, usuwać istniejące bariery oraz zapobiegać ich powstawaniu. Dostępność może zostać spełniona przez realizację zasad uniwersalnego projektowania spełniające minimalne wymagania Ustawy. Oznacza projektowanie w taki sposób, by przestrzenie były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania.

Przez racjonalne usprawnienie rozumie się konieczne dostosowania przestrzeni, nie nakładające nieproporcjonalnego kosztu w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym możliwości korzystania na zasadzie równości z innymi osobami.

W wymienionych dokumentach prawnych często pojawiają się zapisy dotyczące konieczności zapewnienia dostępności przestrzeni, odwołując się do hasła „projektowanie uniwersalne” czy „zapewnienia dostępności”. Przepisy regulują na przykład wymiary przestrzeni manewrowej, gabarytu windy czy miejsca postojowego przystosowanego do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Jednocześnie odnoszą się również do takich kwestii, jak dostosowanie łazienek poprzez wyposażenie ich w odpowiednią umywalkę czy toaletę. Sformułowania takie wskazują na istotę dostosowania przestrzeni do potrzeb użytkowników, jednak tego rodzaju zapisy pozostawiają pole do interpretacji, co stwarza wyzwania na różnych etapach realizacji inwestycji – od projektowania, przez budowę, aż po odbiór. Brak precyzyjnych wytycznych sprawia, że interpretacja przepisów może różnić się w zależności od kontekstu czy podmiotu realizującego inwestycję. Dyskusje na temat zgodności projektów z wymaganiami prawnymi są częstym elementem procesu budowlanego.

Warto również zwrócić uwagę, że obowiązujące wytyczne skupiają się głównie na potrzebach osób poruszających się na wózkach. Choć grupa ta bez wątpienia wymaga szczególnego zwrócenia uwagi na elementy przestrzeni, brakuje zapisów uwzględniających rozwiązania dla innych użytkowników, takich jak osoby niewidome, słabowidzące, niesłyszące czy starsze. Taki wąski zakres regulacji może prowadzić do pomijania potrzeb znacznej części społeczeństwa.

Wyzwania wdrażania dostępności architektonicznej

Na rynku dostępnych jest wiele poradników oraz standardów dotyczących dostępności architektonicznej, które zawierają szczegółowe wytyczne dotyczące realizacji poszczególnych elementów przestrzeni. Często są one opracowywane w oparciu o międzynarodowe normy, takie jak ISO, co nadaje im uniwersalny charakter. Jednakże, organizacje tworzące te dokumenty nierzadko prezentują niespójne lub rozbieżne zalecenia, co może powodować trudności w ich stosowaniu.

Część wytycznych, jako zbiór dobrych praktyk projektowych, dopuszcza różne przedziały wymiarowe dla określonych parametrów. Choć elastyczność ta pozwala na dostosowanie projektów do lokalnych warunków, jednocześnie utrudnia jednoznaczną weryfikację zgodności wykonania na przykład podczas audytu dostępności. Taka rozbieżność sprawia, że niektóre parametry stają się trudniejsze do obronienia w procesie projektowym i wykonawczym. Niestety, brak jednolitego podejścia prowadzi do dezorientacji wśród projektantów, inwestorów i organów odpowiedzialnych za nadzór nad realizacją inwestycji.

Użytkownicy

Użytkownicy odgrywają̨ najważniejszą rolę w procesie wdrażania dostępności architektonicznej. Ważne jest, aby społeczeństwo nie podchodziło do dostępności przestrzeni jak do przymusu, lecz rozumiało korzyści, my i nasi bliscy będziemy korzystać z dostępnych rozwiązań́. Nic nie zastąpi mądrej edukacji. Wdrażanie dostępności architektonicznej z uwzględnieniem potrzeb wszystkich użytkowników, w tym osób z niepełnosprawnościami, ale także osób neuroaktywnych, wymaga większej świadomości i edukacji wśród architektów, projektantów, deweloperów oraz innych zainteresowanych stron. Ważne jest zrozumienie różnorodnych potrzeb i ograniczeń oraz umiejętność́ integrowania tych potrzeb w procesie projektowania i wykonywania przestrzeni.

Konsultacje z ekspertami w dziedzinie dostępności oraz specjalistami z dziedziny neurologii i psychologii, a także samymi użytkownikami, są̨ kluczowe podczas projektowania przestrzeni dostępnych dla osób z rożnymi potrzebami. Ich wiedzai doświadczenie mogą̨ przyczynić́ się̨ do lepszego zrozumienia specyficznych wymagań oraz sugerowania skutecznych rozwiązań.

Projektowanie przestrzeni z uwzględnieniem potrzeb osób neuroaktywnych często opiera się̨ na zasadach projektowania sensorycznego, które uwzględniają̨ bodźce wzrokowe, dźwiękowe, dotykowe i inne sensoryczne. Elastyczność́ przestrzeni, umożliwiająca łatwą adaptację do zmieniających się̨ potrzeb i preferencji użytkowników, jest kluczowym elementem dostępności dla osób neuroaktywnych.

Potrzeba zmian w przepisach

Ogólne zapisy ustawy wyznaczają kierunek działań obejmujących wdrożenie dostępności, a jednocześnie praktyczny aspekt pozostawia wiele pytań. Aktualne regulacje pozostawiają pole do różnych interpretacji i utrudniając spójne wdrażanie rozwiązań. Brakuje precyzyjnych wytycznych określających zasady projektowania uniwersalnego, które umożliwiłyby tworzenie przestrzeni przyjaznych dla wszystkich użytkowników.

Wymogi prawne dotyczące minimalnej dostępności, zwłaszcza dla osób poruszających się na wózkach, nie uwzględniają potrzeb innych grup, takich jak osoby starsze, niewidome czy niedosłyszące. W konsekwencji projektowanie przestrzeni często ogranicza się do spełnienia podstawowych standardów, bez uwzględniania pełnego spektrum użytkowników.

Aby skutecznie wdrażać dostępność architektoniczną konieczne jest kompleksowe i szerokie spojrzenie:

• Zapewniać spójność i klarowność: Wprowadzenie jednoznacznych wytycznych zmniejszy ryzyko różnic w interpretacji przepisów.
• Uwzględniać różnorodność potrzeb użytkowników: Przepisy powinny obejmować rozwiązania dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności oraz innych grup narażonych na bariery architektoniczne.
• Rozszerzać zakres obowiązywania: Konieczne jest uwzględnienie dostępności w sektorze prywatnym, nie tylko w przestrzeniach publicznych.
• Wspierać projektowanie uniwersalne: Wdrażanie zasad projektowania uniwersalnego powinno stać się standardem, a nie wyjątkiem.

Edukacja i świadomość społeczna

Jednym z kluczowych elementów skutecznego wdrażania dostępności architektonicznej jest edukacja. Podnoszenie świadomości społecznej na temat korzyści wynikających z inkluzji oraz różnorodnych potrzeb użytkowników może zmienić podejście do projektowania przestrzeni. Wzrost wiedzy na temat dostępności wśród projektantów, inwestorów i urzędników może przyczynić się do lepszej realizacji celów w tej dziedzinie.

Podsumowanie

Dostępność architektoniczna nie powinna być postrzegana jedynie jako wymóg prawny, lecz jako inwestycja w bardziej otwarte i funkcjonalne środowisko. Kluczowe jest nie tylko wprowadzenie zmian legislacyjnych, ale także promowanie podejścia opartego na równości i projektowaniu uniwersalnym. Dzięki kompleksowemu podejściu możliwe będzie stworzenie przestrzeni, które będą służyć wszystkim obywatelom, niezależnie od ich indywidualnych potrzeb.