Czarownica, Wiedźma, Baba-Jaga - od postaci  kobiety zajmującej się magią w ludowej kulturze polskiej po symbol walki o równe prawa?

W ramach naszego projektu Folklore For Future https://nausika.eu/folkloreforfuture/

staramy sie przybliżyć skandynawski i słowiański folklor, wydobyć z niego inspiracje i mądrość dla budowania zrównoważonej przyszłości. Zapraszamy do obejrzenia nagrania wykładu o czarownicach i ich roli we współczesności - https://www.youtube.com/watch?v=Omzh5j7g6GU&t=603s  a preferujących słowo pisane, do poniższej lektury.

Na początek zanurzmy się na chwilę w etymologii i wyjaśnijmy znaczenie kilku słów: słów w języku polskim, odwołujących się do tradycji słowiańskiej, która także uległa pewnym zmianom związanym z chrześcijaństwem a w kolejnych wiekach wpływom zachodnim - westernizacji.

Najistotniejszy pojęciem jest “czarownica”, słowo, które współcześnie niesie wiele znaczeń i emocji, ma bogatą symbolikę i historię.

Słowo czarownictwo odróżnia się od pojęcia czarnoksięstwo. Od czarownictwa, czarowania wywodzi się czarownica - oryginalnie w formie żeńskiej. Czarownica była postacią, kobietą, której magia była przyrodzona, często dziedziczona - miała w sobie “manę”, “substancję czarowską”, dzięki której miała zdolność czarowania. WITCHCRAFT

Czarnoksięstwo wskazywało na możliwość nauczenia się czarów z ksiąg. Czarnoksiężnik, a więc osoba ucząca się magii, był mężczyzną - gdyż wedle tradycji osadzonych na patriarchacie, to mężczyzna był po stronie rozumu, nauki, rozwagi a kobieta po stronie natury. Magia czarnoksiężnika to była magia wysoka, rytualna, niszczycielska.

Czarnoksiężnik uczył się magii z “Czarnych ksiąg”, których idea  wywodzi się z tradycji 6 i 7 księga mojżesza w kulturze judeo-chrześcijańskiej. Czarna księga jest źródłem wiedzy i poradnikiem czarnoksiężników; Zajrzałam do skanów umieszczonych w internecie; co znalazłam w środku? m.in. info o demonach i jak dręczyć czarownice → Czyli że czarnoksiężnicy i czarownice były konkurencją na rynku magii? 

Z czasem znaczenia genderowe rozmyły się i czarownicą nazywano każdą osobę oskarżoną o czary, bez względu na jej płeć. Samo znaczenie słowa także uległo zmianie pod wpływem zmian kulturowych - m.in. przyjęcia w Polsce wyznania katolickiego a później dzięki wzorcom protestanckim. Znaczenie róznych określeń związanych z magią także się zatarło, łącząc cechy czarownicy, baby-jagi i wiedźmy w jedną symboliczną postac, która przetrwala do dziś wzbogacona o znaczenia związane z opresją, przemocą a także ruchami emancypacyjnymi. DZIŚ SPRÓBUJĘ ODPOWIEDZIEĆ NA PYTANIE: JAKIE ZNACZENIE WSPÓŁCZEŚNIE MA LUDOWA FIGURA CZAROWNICY?

Folklor polski: czarownica, baba jaga i wiedźma

W Polsce postać czarownicy ukształtowała się z różnych wzorów. Nie bez znaczenia był tu miejscowy typ wywodzący się jeszcze z czasów przedchrześcijańskich, posądzanej o czary wróżki-znachorki. W mniemaniu opinii ludowej była ona w pewnych kontaktach z «nieczystymi siłami», niekoniecznie jednak z diabłem. 

Powoli upowszechniał się na ziemiach polskich inny typ, importowany z zachodu poprzez ,,fachową” literaturę i sfery kościelne, a mianowicie czarownicy–wspólniczki diabła. W opinii szerokich rzesz ludności różnice między tymi dość różnymi postaciami wróżki-znachorki i czarownicy poczęły się zacierać

(Bohdan Baranowski, Kultura ludowa XVII i XVIII w. na ziemiach Polski Środkowej)

Współcześnie znana czarownica to postać-mozaika złożona z fragmentów różnorodnych narracji pochodzących z kolejnych kultur, które spotkały się ze sobą w obrębie jednego terytorium: czarownica, wiedźma i baba jaga. Zaryzykuję tezę, że wymienione sylwetki, choć autonomiczne pod kątem genezy ich powstania i pierwotnych znaczeń, z biegiem czasu stały się coraz bardziej synonimiczne.

Należy jednak pamiętać, że mamy niewiele materiałów źródłowych, które pomogłyby nam w pełni zbadać historie i znaczenia – pierwsze zapisy pochodzą dopiero z XIV wieku, większość materiałów jest jednak datowana na zdecydowanie późniejszy okres, gdy nastąpił rozwój zainteresowania ludowością w wieku XIX i XX. W dużej mierzę bazuję na pewnych interpretacjach i podaniach ludowych.

Baba-Jaga 

Baba jaga jest tworem baśniowym wywodzącym się z mitologii, demonem - nie zaś jedną z  mieszkanek wioski.  Słowo składa się z dwóch zestawionych członów tworzących wspólnie nową znaczeniowo jakość. ,,Jaga’’ oznacza ,,niemoc, chorobę’’, jest słowiańską istotą demoniczną. Zaś ,,baba’’ odnosi do postaci kobiecej, starszej; 

Legendy głoszą, że wyglądała jak starsza kobieta, mająca jednak więcej cech demonicznych niż ludzkich; miała ogromne, obwisłe piersi, co było odwołaniem do matki ziemi. Miała zły wzrok i dobry węch - co sprowadzało ją do świata zwierząt. Oskarżano ją o kanibalizm. Mieszkała w chatce na kurzej nóżce albo na baranich nóżkach, latała niekoniecznie na miotle, jak dziś ją widzimy w popkulturze, ale np w garnku - wedle słowiańskich podań. 

Nie zawsze jednak była zła! Niekiedy ją się przedstawia jako opiekunkę lasu, pomocną dla zagubionych w nim osób - jak wyczytałam w opracowaniach dotyczących węgierskiej baby-jagi.

Od XV  była  utożsamiana z czarownicą,  -  w nowożytności, już niebawem rozpoczną się polowania na czarownice. Stąd zapewne wyeksponowanie cech negatywnych, demonicznych i przypisywanie ich każdej osobie parającej się magią - jak możemy wyczytać z tekstów dotyczących oskarżeń o czary.

Wiedźma

To ta, która wie lub widzi, jej wiedza nie pochodzi z ksiąg ale jest dziedziczona, przekazywana z pokolenia na pokolenie. Wiedza wynikała z nauk od matki i babci oraz doświadczenia życiowego - często wiedźma nazywano starsze kobiety, bądź po prostu wiedzę przypisywano osobom starszym. Wiedźma w praktyce  służy ludziom jako zielarka, lekarka, akuszerka, jasnowidzka.

Od XVI wieku - a więc znów u kresu epoki nowożytnej - określenie zaczęło funkcjonować jako negatywne, zielarstwo zaczęto postrzegać jako działanie złych duchów (w przeciwieństwie do rozwijającej się medycyny, często praktykowanej przez duchownych), wiedźmy oskarżano o złe zaklęcia szkodzące ludziom, bydłu, plonom.

Czarownica 

A sama czarownica? ‘’czar’’- to działanie/czyn, ale też urok i wdzięk

W polskiej literaturze słowo po raz pierwszy pojawia się w 1386 w księgach sądowe krakowskich. W pierwszym słowniku j. polskiego autorstwa Lindego, w XIX wieku słowo czarownica oznacza ‘’trudniąca się czarami’’ lub ,,brzydkie i złe babsko”.

Czy czarownica była odmienną postacią w mitologii, czy też słowo zaczęło funkcjonować z czasem, nawiązując po prostu do czarów? Opinie są podzielone, mimo że w wielu kulturach określenia związane z magią funkcjonowały być może od zarania dziejów. Wiemy jednak, kim symbolicznie stała się czarownica z biegiem czasu, kim jest dziś. 

Współcześnie 

Współcześnie słowo czarownica funkcjonuje w popkulturze – u samego początku najczęściej jako kobieca postać parająca się magią - czasem stara i brzydka, czasem wyniosła dama o okrutnym charakterze; jest postacią negatywną w odróżnieniu od wróżka, młoda, piękna, często pomagającej głównym bohaterkom,bądź sama jest księżniczką, dobrą niewinną dziewczyną, której kibicujemy. Coraz częściej ten motyw się zmienia, uznając czarownicę jako słowo neutralne, nazywając tak pozytywne bohaterki - np niczym Sabrina Nastoletnia Czarownica.

Jest wykorzystywana także przez ruchy odzyskujące pamięć o folklorze i dawnej religii; funkcjonuje w religiach neopogańskim czy np wicce - religii czarownic, traktując symbolikę czarownicy jako pozytywną siłę.

Współcześnie funkcjonuje także jako figura feministyczna i queerowa, symbol walki o prawa kobiet i mniejszości - co z mojej perspektywy jest najważniejsze. Gdyby przyjrzeć się popkulturze czy ruchom religijnym, one także odzyskują pozytywne znaczenia, siłę - kobiecą i nie tylko, siłę mniejszości  uznawanych za słabsze, siłę płynącą z natury, przeciwstawianie się opresji. 

Czarownica jako symbol walki o równe prawa jest szczególnie widoczna przy przyjrzeniu się ruchom feministycznym.

Dlaczego czarownica jako symbol feminizmu? Na początku ten symbol wykorzystywały kobiety z kultury amerykańskiej i zachodnioeuropejskiej, gdzie silne sa znaczenia idące z wyznań protestanckich - czarownica zostaje oderwana od mitologii słowiańskiej, od magii samej w sobie, rytuałów; w dużym skrócie czarownica to silny symbol patriarchalnej opresji wobec osób karanych, mordowanych poprzez oskarżenie o czary.

We Włoszech w latach 70. kobiety wyszły na ulice, domagając się płacy za prace domowe. Jednym z głównych haseł wykrzykiwanych na protestach było: „Drżyjcie, drżyjcie, czarownice powróciły!” (oryginalnie po włosku oczywiście: “Tremate, tremate, le streghe son tornate!”). W ameryce kobiety w przebraniach czarownic odprawiały rytuały na Wall Street w ramach protestu.

Czarownica staje w opozycji ofiary dawnych represji, powracającej z siłą buntu i dążenia do emancypacji. Staje się figurą queerową, gdyż oskarżenie o bycie czarownicą było wykluczeniem ze społeczeństwa osób odbiegających od przyjętej normy: niezależnych kobiet, które nie chciały poddać się władzy mężczyzn; oczywiście także mężczyzn nieżyjących wedle przyjętej normy; 

Dziś –  wszystkich osób niechcących wpisać się w normatywny styl życia, czyli przyjąć jednej z dwóch płci i przypisanych im stereotypowych ról, zakładać normatywnej rodziny, pracować na etacie, poddawać się opresji społeczeństwa klasowego, ciągle żywych nierówności płciowych, rasizmu, klasizmu; kultury ciągłej wydajności i przepracowania. 

Figura czarownicy jest symbolem przeciwstawiania się wykluczeniu każdego, kto pragnie iść swoją drogą.

Autorką tekstu jest Anastazja Ola Czarkowska

W naszym partnerstwie strategicznym pomiędzy Polską (Fundacja Edukacyjna Nausika), Szwecją (Hastekasen Farm Association) oraz Danią (Avno Oasis) dążymy do wzmacniania eko-społeczności, ośrodków wiejskich i ekowiosek, odnajdując w folklorze inspirację dla narzędzi edukacji pozaformalnej. Przede wszystkim budujemy mosty między:

• kulturami skandynawskimi i słowiańskimi,
• obszarami wiejskimi i miejskimi,
• kulturą i naturą,
• przeszłością i przyszłością!

Badamy folklor jako pierwowzór edukacji pozaformalnej (socjalizacja, nauka umiejętności miękkich, budowanie społeczności) oraz jako narrację do radzenia sobie z przyszłymi wyzwaniami (zrównoważony rozwój, odporność, solidarność, tożsamość, przynależność). Nasz projekt jest współfinansowany przez Unię Europejską.

Więcej filmów z folklorem w tle można znaleźć na stronie projektu - https://nausika.eu/folkloreforfuture/