Hier heb ik echt naar uitgekeken! Ik schrijf regelmatig blogs over goede praktijken rond duurzaamheid en leren/volwasseneneducatie en steeds piept weer die vraag op: wat zijn groene vaardigheden? Wat zou je willen dat volwassenen leren over duurzaamheid? (en nu heb ik het nog even niet over het HOE… ;-) Vaak vroeg ik mijn gesprekspartners waar zij aan dachten bij de term groene competenties. De antwoorden varieerden van een heel praktisch ‘Weten wat wel/niet in de container voor plastic afval hoort’ tot het brede ‘Weten wat het effect van jouw persoonlijk handelen is op de toekomst van onze planeet’. Er was volop verlegenheid: de vraag hoe je duurzaamheid in je programma’s introduceert is een lastige. Daarnaast zorgt de term duurzaamheid zelf ook nogal eens voor verwarring, want hebben we het nu over zaken als energiebesparing of gaat dit bijvoorbeeld ook over het duurzaam/structureel maken van innovaties of duurzame inzetbaarheid?

In december kwam dan eindelijk GreenComp, een Europees framewerk voor duurzame competenties. De definitievraag wordt meteen al getackeld: in de context van dit framewerk spreekt men over environmental sustainability, wat je zou kunnen vertalen als ‘ecologische duurzaamheid’ of duurzaamheid van het milieu. Deze verenging van de term maakt de uitdaging rond duurzame of groene competenties hopelijk concreter.

Het framewerk is er dus! Maar brengt het ook wat we hopen?

Laat ik beginnen met een disclaimer: GreenComp biedt geen eenvoudige heldere lijst van groene competenties waarmee je meteen praktisch aan de gang kunt gaan. Maar het biedt wel, en dat is de grote waarde, een bruikbaar referentiekader en een gezamenlijke basis voor tal van stakeholders die aan de gang willen (of als de donder aan de gang moeten, zou ik zeggen) met programma’s die gericht zijn op het verwerven van groene competenties. GreenComp helpt ook bij het beoordelen van leersituaties en -programma’s op hun bijdrage aan de ontwikkeling van duurzame competenties.

De grote vraag is nu hoe GreenComp onder de aandacht van alle betrokken stakeholders in Nederland gebracht kan worden en hoe deze stakeholders dit framewerk gaan gebruiken. Dit is het broodnodige huiswerk voor 2022 en de jaren daarna… Aan de slag!

Hopelijk verschijnt er op korte termijn een deugdelijke Nederlandse vertaling van dit Europese framewerk voor duurzame vaardigheden. Om GreenComp nu al toegankelijker te maken geef ik het framewerk hieronder vast in grote lijnen en in mijn eigen woorden weer.
Vooraf nog een opmerking: het is niet altijd eenvoudig om de intentie van de competenties goed weer te geven. Maar…. aan de andere kant word ik erg enthousiast van de omschrijvingen, van de perspectieven die het biedt en van de ideeën die bij me opborrelen. GreenComp is om goed op te kauwen en hoe langer je kauwt hoe beter het smaakt! 
Bij deze dus een oproep om voorlopig vooral ook de oorspronkelijke Engelse tekst erbij te pakken…

Introductie van het framewerk

• GreenComp is een ‘living document’ dat in de praktijk getest en verder verfijnd moet worden.
• GreenComp wil educatieve instellingen een gezamenlijk kader bieden dat ondersteunt bij het ontwikkelen, herzien en aanpassen van hun visie en praktijken met betrekking tot lesgeven en leren voor duurzaamheid.
• GreenComp richt zich op alle leeftijdsgroepen vanaf jonge kinderen tot en met volwassenen, op leerders en op educators. Er is nog een enorme vertaalslag van dit document nodig voor goed gebruik in de diverse educatieve praktijken.
• Een eerste lezing maakt duidelijk dat het ook een hele klus zal zijn om een vertaling van GreenComp te maken naar bijvoorbeeld mensen met afstand tot de arbeidsmarkt of naar laaggeletterden. Wellicht zal de eerste aandacht gaan liggen op het ‘GreenComp-gevoelig maken’ van educatieve instellingen en educators.
• GreenComp heeft nauwe relatie met eerder verschenen Europese framewerken: Digital Competence Framework, Entrepreneurship Competence Framework en het Framework for the personal, social and learning to learn key competence LifeComp.
• GreenComp draagt bij aan het realiseren van de 17 Duurzame Ontwikkelingsdoelen en is onderdeel van de ambities die in de Europese Green deal beschreven staan. Het Klimaatpanel van de Verenigde Naties, het IPCC, onderstreept in haar recente rapporten (augustus 2021 en maart 2022) dat alle hens aan dek moet om de opwarming van de aarde voor-zover-nog-mogelijk te beteugelen; ‘Halve maatregelen zijn geen optie meer’. Deze oproep betreft ons allemaal: politici, bedrijven en burgers. 
• GreenComp richt zich op de competentieverwerving door burgers die hiermee uiteindelijk groen kunnen en hopelijk gaan handelen. Echter, het is belangrijk om ons te blijven realiseren dat voor een werkelijke systemische (klimaat)verandering andere zaken onontbeerlijk zijn: onderzoek en research, nieuwe wetten en regelgeving, technologische eco-innovaties, transparantie en accountability van het bedrijfsleven.

Opbouw van het framewerk

GreenComp is opgebouwd uit vier clusters van competentiegebieden. Bij ieder cluster worden drie competenties beschreven (in totaal zijn er dus twaalf competenties). Elke competentie wordt vervolgens uitgewerkt naar Kennis, Vaardigheden en Houding (KSA). Deze twaalf competenties zijn onderling gerelateerd. Samen vormen ze een geheel, ze vormen een bouwwerk waar je niet zomaar één steen uit weg kan halen. De competenties zijn in principe voor alle leerders relevant, ongeacht hun leeftijd en onderwijsniveau en ongeacht de formele, non-formele of informele context. Uiteraard met de nodige vertaling voor de specifieke groep en setting.

Competentiegebied 1

Duurzame waarden kunnen eigen maken (embodying sustainable values)

Dit competentiegebied daagt je uit om over je eigen persoonlijke waarden en wereldbeelden op het gebied van duurzaamheid na te denken en ter discussie te stellen. Dit competentiegebied gaat over gelijke/vergelijkbare mogelijkheden en kansen voor zowel de huidige als de toekomstige generaties, en benadrukt dat je als mens onderdeel uitmaakt van de natuur.

• Duurzaamheid waarderen (valuing sustainability).

Kunnen nadenken over persoonlijke waarden rond duurzaamheid en deze waarden kunnen identificeren. Kunnen begrijpen hoe waarden tussen mensen onderling en in de tijd variëren. Kritisch kunnen evalueren hoe jouw persoonlijke waarden aansluiten bij duurzame waarden.

• Ondersteunen van gelijkheid en rechtvaardigheid (supporting fairness)

Rekening kunnen houden met de belangen en mogelijkheden van huidige én toekomstige generaties. Rekening kunnen houden met de belangen en mogelijkheden van andere levensvormen en ecologische ecosystemen, met het belang van natuurbehoud en van de natuur zelf.

• Bevorderen van de natuur (promoting nature).

Erkennen dat je als mens onderdeel van de natuur bent. Erkennen dat andere soorten en de natuur als geheel rechten en behoeften hebben. Erkennen dat het nodig is om de natuur te herstellen en verder te ontwikkelen tot gezonde en veerkrachtige ecosystemen. Als mens moet je niet alleen in nauw contact met de natuur staan ​(denk aan fysieke interactie met de natuurlijke omgeving), maar ook beseffen dat je zelf deel uitmaakt van de natuur.

Competentiegebied 2

De complexiteit van duurzaamheid kunnen omarmen (embracing complexity in sustainability)

Dit competentiegebied gaat er over dat het belangrijk is dat je in staat bent tot systeemdenken, dat je kritisch met informatie om kan gaan en deze informatie in brede context kan plaatsen. Dat je relatie tussen duurzaamheidsproblemen en andere gebieden (sociaal – economisch – cultureel) kan leggen, bijvoorbeeld de relatie tussen milieuvervuiling en inkomensongelijkheid. Tenslotte, dat je duurzaamheidsproblemen naar aard en omvang kan wegen waardoor je er passend op kan acteren.

• Systeemdenken (systems thinking)

Een duurzaamheidsprobleem van alle kanten kunnen benaderen: vanuit milieu, sociaal, cultureel en economisch oogpunt. Daarbij ook aspecten als tijd, ruimte en context kan betrekken waardoor je beter begrijpt hoe elementen binnen en tussen systemen op elkaar inwerken. Weten dat je met één samenhangend systeem te maken hebt en het daarom niet goed is om afzonderlijke onderdelen los van elkaar te analyseren.

• Kritisch denken (critical thinking)

Informatie en argumenten kunnen beoordelen, aannames kunnen herkennen en de status quo durven bevragen. Informatie die je vanuit verschillende disciplines krijgt niet passief tot je nemen maar kritisch kunnen bekijken. Inzien hoe jouw persoonlijke, sociale en culturele achtergrond je denken en conclusies beïnvloedt.

• Probleem framing (problem framing)

Huidige of potentiële duurzaamheidsproblemen kunnen definiëren in termen van moeilijkheidsgraad: van (relatief) eenvoudige problemen naar zeer complexe problemen. Kunnen formuleren wie erbij betrokken zijn en wat de reikwijdte van het probleem in tijd en plaats is. Dit maakt het mogelijk om naar passende duurzame oplossingen te zoeken, te anticiperen op problemen, deze problemen te voorkomen of af te zwakken, dan wel een manier te vinden om je aan te passen.

Competentiegebied 3

Een duurzame toekomst voor je kunnen zien (envisioning sustainable futures)

Dit competentiegebied gaat over het gebruik van je voorstellingsvermogen, van kunnen visualiseren en scenario-denken. Dat je een duurzame toekomst voor je kunt zien en kan bedenken welke stappen nodig zijn om dat te bereiken. Dat je, met aanpassingsvermogen en creativiteit, kan opereren in een situatie waarbij de toekomst vooralsnog onzeker en risicovol is. Dat je samen met anderen aan een alternatieve toekomst kan werken, gebruik makend van de kennis die bij allerlei disciplines voorhanden is.

• Toekomstgeletterdheid (futures literacy)

Een alternatieve toekomst voor je kunnen zien door alternatieve scenario's te kunnen bedenken en te ontwikkelen. Met creatief voorstellingsvermogen kunnen benoemen welke stappen nodig zijn om de door jou gewenste duurzame toekomst te bereiken.

• Aanpassingsvermogen (adaptability)

Flexibel kunnen omgaan met complexe veranderingen en uitdagingen op het gebied van duurzaamheid. Beslissingen kunnen nemen en kunnen handelen in de wetenschap dat de toekomst onzeker en risicovol is.

• Verkennend denken (exploratory thinking)

Creatief en praktisch onderzoekend kunnen denken waardoor je verschillende disciplines met elkaar kan verbinden en in staat bent om te innoveren en te handelen in de richting van een circulaire economie. 

Competentiegebied 4

Kunnen handelen voor duurzaamheid (acting for sustainability)

Dit competentiegebied moedigt je aan om zowel individueel als collectief stappen te zetten voor een duurzamer samenleving. Daarbij stuit je natuurlijk op grenzen. Daarom nodigt dit competentiegebied je ook nadrukkelijk uit om aan te kloppen bij beleidsmakers en -beslissers en te eisen dat betekenisvolle stappen zetten voor systemische verandering.

• Beleidsbeïnvloeding (political agency)

Door het politieke systeem kunnen navigeren. Weten waar de politieke verantwoordelijkheden liggen en wie je kan aanspreken op onverantwoord gedrag rond duurzaamheid. In staat zijn om effectief duurzaamheidsbeleid te eisen waardoor een groene transitie werkelijk mogelijk wordt.

• Gezamenlijke actie (collective action)

Samen met anderen actie kunnen ondernemen om lokale duurzaamheidsproblemen aan te pakken die vervolgens ook bovenlokaal impact hebben.

• Individueel initiatief (individual initiative)

Dit gaat over de wil om te handelen vanuit een ondernemende mentaliteit: bepalen wat je zelf kunt doen om duurzaam te leven, hoe je actief kan bijdragen aan betere vooruitzichten voor de gemeenschap en de planeet en hoe je anderen kunt inspireren om ook in actie te komen.

Enkele definities

GreenComp stelt dat er een brede consensus bestaat over het belang van het inbedden van duurzaamheid in het beleid omtrent leven lang ontwikkelen. Maar de term duurzaamheid is complex en voor velerlei uitleg vatbaar. In het kader van dit framewerk worden de volgende werkdefinities gehanteerd:

• Duurzaamheid betekent prioriteit geven aan de behoeften van alle levensvormen en van de planeet door ervoor te zorgen dat menselijke activiteit de planetaire grenzen niet overschrijdt.
• Een duurzame competentie stelt een mens in staat duurzame waarden te internaliseren en complexe systemen te omarmen, om actie te ondernemen (of actie te eisen) die de gezondheid van ecosystemen herstelt en onderhoudt, en visies voor een duurzame toekomst genereert.
• Leren voor ecologische duurzaamheid heeft tot doel een duurzame mentaliteit te realiseren van kindertijd tot volwassenheid, vanuit de overtuiging dat mensen deel uitmaken en afhankelijk zijn van de natuur. Mensen verwerven kennis, vaardigheden en attitudes die helpen om change agents te worden, om individueel en collectief bij te dragen aan de toekomst binnen de grenzen van de planeet.

GreenComp heeft vele adressanten

GreenComp is bruikbaar referentiemateriaal voor diverse stakeholders:

• Landelijke en lokale politici kunnen zich bij hun beleid en programma’s op dit document baseren
• Educatieve instellingen kunnen GreenComp gebruiken als basis voor programmaontwikkeling, voor herijking van lopende programma’s, voor monitoring en evaluatie
• Instellingen voor training en bijscholing kunnen met dit framewerk passende train-de-trainers programma’s samenstellen, met duurzame competenties als essentieel onderdeel
• Instellingen voor assessment en certificering kunnen duurzame competenties in hun audits en validering opnemen
• Werkgevers kunnen duurzame competenties integreren in hun personeelsbeleid en talentontwikkeling

Pedagogische praktijken die effectief zijn bij het verwerven van groene competenties

Dit onderdeel wordt in GreenComp nog niet zo uitgewerkt. Het hoofdstuk Ways forward vermeldt wel een aantal pedagogische notities waar we in de volwasseneneducatie volop ervaring mee hebben, zowel in formele als in non-formele setting:

• GreenComp aanpassen aan de behoeften en achtergronden van de learners
• GreenComp aapassen aan de context en de onderwijsomgeving
• De leerder centraal stellen
• Inzet van games, simulaties, rollenspellen, spelvormen
• Learning by doing, ervaringsgericht leren, en dan vooral ook in een buitenomgeving
• Samenwerking zoeken met relevante partners
• Gebruik maken van praktijkgevallen uit de lokale context

 

Lidwien Vos de Wael, maart 2022

---

Dit bericht hoort bij het Dossier: Duurzaamheid en volwasseneneducatie