Kan moderne dans door de tralies van een mannengevangenis heendringen en dienen als een volwaardige uitdrukking van persoonlijke vrijheid? 

Dit was een van de uitdagingen van het sociale-innovatieproject IN SINCRO - International Training for Dancers and Social Innovation, dat werd gefinancierd door het nationale Erasmus+-agentschap INDIRE, in samenwerking met AlphaZTL Compagnia d’Arte Dinamica uit Brindisi (Italië) en FES Fundación Escuela de Solidaridad uit Granada (Spanje). Deze laatste organisaties zijn allebei actief op het gebied van uitvoerende kunst in de context van sociale inclusie.

Het project bestond uit het trainen van professionele dansers en artiesten en semi-professionals in een achterstandspositie, zowel in Italië als Spanje. Meer informatie en de resultaten vindt u op onze website:

https://www.alphaztl.com/en/art-and-social/erasmus/in-sincro

In dit artikel analyseren we de impact van de training moderne dans in de gevangenis van Brindisi (Italië) op de deelnemende gevangenen en op de professionele dansers en choreografen die betrokken waren als zowel docenten als deelnemers en die hun niet-professionele collega’s op basis van gelijkwaardigheid benaderden.

IN SINCRO ontstond vanuit een droom die moed vereiste. De droom om moderne dans vanuit de traditionele podia, zoals theaters en cultuurhuizen, naar de randen van de samenleving – om precies te zijn de mannengevangenis van Brindisi – te brengen. De hoofdrolspelers in dit scenario waren een groep van zeven gevangenen, vijf professionele Italiaanse dansers/choreografen, één Spaanse choreograaf, één amateurdanser, één communicatie-expert en één kostuumontwerper. Samen probeerden zij deze droom handen en voeten te geven, op basis van grote professionaliteit en samenwerkingsbereidheid.

Het doel van IN SINCRO was om, in een huis van bewaring waar kunst en cultuur normaal gesproken moeilijk doordringen, een ongekende ruimte te creëren voor persoonlijke groei en artistieke expressie, en daarbij de volledige potentie te benutten van een taal die geen woorden nodig heeft en die alle betrokkenen dwong om zichzelf (opnieuw) te leren kennen, beginnend bij hun lichamen.

Het ontdekken van een nieuw, delicaat alfabet bestaande uit gebaren, bewegingen en bewustzijn van het eigen lichaam, en het kunnen delen van deze ervaring met een groep die uit mensen met allerlei genders, leeftijden en levenservaringen bestond, stelde de deelnemers in staat om nieuwe manieren te vinden om zichzelf te bekijken en zich uit te drukken, alsmede om compleet nieuwe en onbekende aspecten van de eigen persoonlijkheid te verkennen.

Het nut van dans in een huis van bewaring wordt door de deelnemers (docenten en leerlingen) zelf verwoord middels de antwoorden die zij hebben gegeven in de afgenomen zelfevaluaties.

    “Dans leert iedereen die ermee bezig is wat respect voor het eigen lichaam en dat van de ander inhoudt, wat vertrouwen inhoudt, hoe je jezelf in alle rust kunt toevertrouwen aan de ander en je kunt laten leiden, de vrijheid om jezelf te uiten zonder zelfs maar een woord te hoeven zeggen, de passie waar je blij van wordt, altruïsme, je partner helpen als dat nodig is. Als je daar niets van leert...!”

  “[...] dans kan ook individuele expressie bevorderen en omdat we allemaal recht hebben op een tweede kans, kan dit tevens een manier zijn om revanche te nemen op jezelf”

  “Naast een geweldige kunstvorm is dans ook educatie, discipline en respect voor zowel jezelf als anderen. Iedereen heeft recht op een tweede kans en ik geloof dat het maken van kunst een manier is om te laten zien dat je wel iets kunt bijdragen en om je voor de volle honderd procent te uiten. Ik vind dat dans een kunstvorm van iedereen is, zonder uitzondering.”

  “Dans kan de meest uiteenlopende lichamen en geesten dichter bij elkaar brengen, wat een belangrijk signaal afgeeft aan de maatschappij, zonder angst en zonder vooroordelen, en op basis van expressie die zo vrij is als hij maar kan zijn.”

Iedereen was het erover eens dat de uren vol zweet die aan het dansen en leren werden besteed iedereen in staat stelden om de vrijheid te herbeleven, om ‘opgesloten in een kooi toch te kunnen vliegen’ en om je even in een universum vol luisterende oren, vertrouwen en liefde te wanen.

  “Op een van deze dagen concentreerde ik me toevallig op de ogen, gezichtsuitdrukkingen en gezichten van de docenten en als bij toverslag kon ik verder kijken dan wat mijn eigen ogen me vertelden. Ik voelde rust, liefde, lichtheid, positiviteit en altruïsme. Ze namen me mee naar een andere dimensie, naar een wereld van kleuren, waarbij de duisternis overging in grijs met een roze gloed. Ik hoop dat ik mezelf op een dag kan herkennen in die ogen, in die gezichtsuitdrukking, in dat gezicht, gekenmerkt door zo veel liefde en onbaatzuchtigheid.”

  “Ik draag de schoonheid met me mee van ontmoetingen met mensen in de gevangenis waarvan je je afvraagt waarom ze daar zitten, omdat ze uiteindelijk net als ons zijn en ze niet van ons verschillen als je met ze danst. Ik draag hun enthousiasme, vitaliteit en levenslust met me mee. Ik draag het feit met me mee dat dat precieze moment ze van de vrijheid liet proeven en dat ik blij werd toen ik zag hoe blij zij waren.”

Dans kwam op onverwachte manieren de levens van de leerlingen binnen. De meesten van hen kenden de taal van de dans niet, hoewel sommigen van hen op deze manier een geheime droom konden waarmaken die ze van jongs af aan hadden gehad: dansen.

   “Ik had nooit de kans gekregen om danslessen te volgen maar ik kan zeggen dat altijd als ik televisieprogramma’s over dansen zag, ik in de ban raakte van de bewegingen, de vormen, de lijnen en de gezichtsuitdrukkingen, waardoor ik ervoer wat zij met hun dans probeerden te zeggen: vreugde, pijn, woede, alles wat zij wilden uitdrukken [...] Ik denk helaas niet dat mijn toekomst in het dansen ligt. Ik ben geen twintig meer.”

De leerlingen deelde het gevoel van (praktisch) op nul beginnen.

  “Mijn uitgangspositie was een combinatie van onhandigheid en lachwekkendheid”, “Ik kon niets bewegen”, “Ik was me terdege bewust van mijn slechte conditie”, “Ik had nog nooit met dans te maken gehad”

Tegelijkertijd deelde de groep ook een motivatie, een nieuwsgierigheid en een wens om de nek uit te steken en een activiteit uit te proberen die de moeite waard leek, zonder daar specifieke verwachtingen aan op te hangen.

  “Ik wilde deze ervaring van het dansen gewoon eens uitproberen, zonder verwachtingen.”

  “Ik had geen verwachtingen. Sterker nog, ik dacht dat ik het op de eerste dag al zou opgeven.”

Voor Piera, de amateurdanser, was het een bewuste keuze om zichzelf op 74-jarige leeftijd nog eens aan een pittige test te onderwerpen.

  “Ik wilde nieuwe emoties ervaren en me begeven onder mensen die in een andere situatie zitten dan ikzelf. Eigenlijk verwachtte ik niet dat ik het aan zou kunnen omdat de trainingen zo lang duurde en elke dag op een ramp uit zou kunnen lopen voor mij.”

Voor de jonge choreografen en dansers van het gezelschap AlphaZTL was het ook een kans om te zien hoe ze zouden functioneren als docenten en leerlingen in een zeer gevoelige en non-formele educatieve context gebaseerd op learning by doing, en hoe ze een op gelijkwaardigheid gestoelde relatie met de overige deelnemers konden opbouwen zonder daarbij aan autoriteit in te boeten, door zich extreem professioneel, enthousiast en aandachtsvol op te stellen.

De gevangenissetting was ze niet vreemd omdat ze daar met AlphaZTL al eerder waren geweest voor een choreografische productie, maar het was wel de eerste keer dat ze professioneel experimenteerden in een omgeving gekenmerkt door maatschappelijke achterstand.

Uit hun woorden blijkt dat het dansen, trainen en choreograferen met niet-professionele dansers niet als negatief werd ervaren; in plaats daarvan wordt het belang van het ontwikkelen van empathie, geduld, aanpassingsvermogen en begrip benadrukt.

   “Werken met niet-professionele dansers kan een uitdaging zijn, maar ook een enorm verrijkende ervaring.”

   “Het werkt stimulerend omdat het je helpt nog meer geduld en empathie te ontwikkelen, wat essentiële factoren zijn om in de danswereld te kunnen werken; je leert respect te hebben voor hoe lang iemand erover doet om iets te leren en als je verbetering ziet is dat de mooiste beloning die dit werk je kan geven.”

Deze training stelde de jonge dansers in staat om hun professionele ervaring te verdiepen en significante verbetering aan te brengen in belangrijke aspecten, zoals het vertrouwen in hun eigen persoonlijke capaciteiten, hun eigen technische en artistieke vaardigheden, hun vermogen om kennis en technieken over te brengen op de leerlingen, hun vermogen om de potentie voor artistieke expressie naar boven te halen in de niet-professionele deelnemers, en hun vermogen om samen te werken in een team. Gemiddeld werd er erg veel verbetering ten opzichte van de situatie voor de training ervaren (namelijk 4 op een schaal van 0 = geen verbetering tot 5 = enorme verbetering).

Maar ook de ontwikkeling van andere vermogens, met name die van diepe mensenkennis, worden benadrukt.

  “Door deze ervaring ben ik gegroeid als mens en heb ik geleerd om nooit op iemands uiterlijk af te gaan en om de essentie van mensen te leren kennen en begrijpen.”

  “Ik heb bevestiging gevonden voor wat ik altijd al dacht: het besef dat er achter elke danser een complexe en unieke persoon schuilgaat, is belangrijk voor zowel het publiek als de performer zelf. Dit bewustzijn komt de empathie en de waardering voor het optreden en het werk dat daaraan ten grondslag ligt ten goede.”

Het algehele niveau van tevredenheid van de gevangenen was volgens de enquête eveneens zeer hoog (9,7/10).

De belangrijkste verbeteringen ten opzichte van de situatie voor de training waren de volgende:

• behendigheid en uithoudingsvermogen (vrij veel verbeterd)

• zelfvertrouwen (zeer veel verbeterd) en het vermogen om anderen te vertrouwen (zeer veel verbeterd)

• het vermogen om het eigen lichaam te waarderen (zeer veel verbeterd)

• het vermogen om zich uit te drukken via lichaamstaal (zeer veel verbeterd)

• verbale uitdrukkingskracht (vrij veel verbeterd)

• het vermogen om met nieuwe mensen om te gaan (gelijk gebleven voor sommigen en zeer veel verbeterd voor anderen)

• het vermogen om in groepsverband en als team te functioneren en samen te werken (gelijk gebleven voor sommigen en zeer veel verbeterd voor anderen)

• verbeeldingskracht, creativiteit (zeer veel verbeterd)

De technische vaardigheden die werden verworven waren onder andere muzikale timing, de kennis van technieken om een script te maken dat de aandacht van het publiek grijpt, psychosociale balans en het vermogen om voor een publiek op te treden.

  “Ik heb geleerd hoeveel opoffering en werk er gaat zitten in het vormgeven van een show.”

  “Ik heb geleerd om me in te leven in een verhaal en te begrijpen waar het aan moet voldoen voordat het geschikt is voor een publiek.”

Een element dat bijdroeg aan het succes van de ervaring was het hoge niveau van professionaliteit dat de deelnemers toedichtten aan alle docenten en trainingsmethodes.

  “Een evaluatie van het werk van alle docenten zou te veel ruimte in beslag nemen, dus ik beperk me tot een eigenschap die ze allemaal gemeen hebben: 100% professionaliteit. Vanaf het begin zagen ze ons als leerlingen van een dansschool in plaats van gevangenen die aan een workshop deelnamen.”

 “Alles leek moeilijk maar het lukte ze eenvoudig om ons onze lichamen te laten bewegen. Ik denk dat deze docenten zelfs stenen zouden kunnen laten dansen.”

 “We zouden ervoor moeten vechten om van deze lessen een schoolvak te maken. Als deze methode er al in slaagt om het zelfvertrouwen van volwassenen op te krikken en ze hun schaamte volledig te laten vergeten, hoe zou dat dan wel niet bij kinderen gaan! Geweldig!”

  “Ik vind dat echt gepassioneerde dansers en choreografen zoals in deze training in vaste dienst zouden moeten worden genomen door elke gemeente, zodat ze lessen en optredens kunnen geven op de pleinen, zoals de oude Grieken deden met drama.”

  “De docenten zijn er zeker in geslaagd om het negatieve in het positieve om te zetten en me te helpen om het leven als iets prachtigs te zien [...] Ik zal deze ervaring voor altijd associëren met het beeld van ‘opgesloten in een kooi toch te kunnen vliegen’.”

Het is wellicht te vroeg om de daadwerkelijke impact te beoordelen van dit type artistieke activiteiten op het leven van gevangenen, zowel binnen als − uiteindelijk − buiten de gevangenis. De volgende afsluitende citaten werpen wel hun blik vooruit op de toekomst:

  “Ik voel me beter. Ik denk dat me dit straks echt gaat helpen.”

  “Ik denk dat ik constant terugval op dans als een moment van vrijheid die het goddelijke in mij losmaakt en mijn ziel weer tot leven wekt.”

  “In mijn rugzak draag ik vanaf nu iets heel waardevols met mij mee, namelijk liefde voor deze mensen die hun tijd aan mij hebben besteed. Ik wil ze graag bij naam noemen: vito - francesco - doriana - aurora - maria noel - piera - marcello - carmen.”

  “Ik hoop dat ik buiten deze muren mensen leer kennen die lijken op deze docenten; ze hebben mijn leven hier en buiten de gevangenis zeker veranderd en mij heel veel rust en liefde gebracht.”