Projekat “Unaprijedimo saobraćajnu kulutru za nediskriminaciju lica sa invaliditetom” osmišljen je u vidu doprinosa realizaciji prioriteta u oblasti zaštite lica sa invaliditetom u saobraćaju, sa elementima efektne refleksije na ciljnu grupu i sa aspektima održivosti i kontinuiranog zalaganja za povećanja opšteg nivoa pristupačnosti fizičke sredine, javnog prevoza i usluga licima sa invaliditetom.

Opšti cilj: Poštovanje dostojanstva lica sa invaliditetom, uz omogućavanje potpune ravnopravnosti lica sa invaliditetom sa drugim licima u svim oblastima društvenog života, kroz razvoj i primjenu politike pružanja jednakih mogućnosti. Specifični cilj 1: Povećan opšti nivo pristupačnosti fizičke sredine, javnog prevoza i usluga licima sa invaliditetom. Specifični cilj 2: Povećani društvena odgovornost i svijest o problemima i pravima lica sa invaliditetom, sistematskom i planskom edukacijom i informisanjem.

Potrebe za realizacijom projekta proizilaze iz prioritetnih problema identifikovanih analizama na više nivoa, počev od Analize usklađenosti crnogorskog zakonodavstva sa Zakonom o zabrani diskriminacije lica sa invaliditetom i Konvencijom UN o pravima lica sa invaliditetom, preko drugih analiza i istraživanja implementacije zakona do eksternih i internih evaluacija u kojima učestvuju predstavnici lica sa invaliditetom. Glavni problem ovoga projekta definisan je kao nepotpuno poštovanje ljudskih prava i dostojanstva lica sa invaliditetom, kroz odsustvo potpune ravnopravnosti lica sa invaliditetom sa drugim licima u svim oblastima društvenog života, sa fokusom na oblast saobraćaja. Posljedice glavnog problema su: nizak nivo pristupačnosti fizičke sredine, javnog prevoza i usluga licima sa invaliditetom i odsustvo društvene odgovornosti, odnosno svijesti o problemima i pravima lica sa invaliditetom.

Trenutno stanje je činjenica da se promjene u individualnim stavovima po pitanju nediskriminacije lica sa invaliditetom u oblasti saobraćaja odvijaju sporo i teško i da za njihovu promjenu nisu dovoljne samo zakonske norme. Zakoni su okvir za stvaranje pozitivnog društvenog konteksta. Za promjenu stanja potrebno je daleko intenzivnije komunikacijsko institucionalno i vaninstitucionalno, formalno i neformalno djelovanje, socijalno stimulisanje konkretnih akcija i interakcija, kreiranje pozitivnog neposrednog iskustva opšte javnosti. Zakonodavstvo u Crnoj Gori sadrži normativne garancije kroz koje se izražava politika jednakog pristupa licima sa invaliditetom zakonskim, socijalnim, obrazovnim, zdravstvenim, ekonomskim i drugim društvenim procesima. Bez obzira na jednakost u propisima, u praksi lica sa invaliditetom nemaju jednake mogućnosti za ostvarivanje svih prava kao i ostala lica, i često su izloženi različitim oblicima diskriminacije.

Analiza usklađenosti zakonodavstva u Crnoj Gori je pokazala da zakonodavstvo Crne Gore u oblasti zaštie LSI djelimično usklađeno sa standardima Zakona i Konvencije. Zakon o bezbjednosti saobraćaja na putevima djelimično je usklađen sa standardima Zakona i Konvencije. Zakon o prevozu u drumskom saobraćaju djelimično je usklađen sa standardima Zakona i Konvencije. Zakon o sigurnosti pomorske plovidbe usklađen je sa standardima Zakona i Konvencije. Zakon o bezbjednosti, organizaciji i efikasnosti željezničkog prevoza djelimično je usklađen sa standardima Zakona i Konvencije. Zakon o obligacionim odnosima i osnovama svojinsko-pravnih odnosa u vazdušnom saobraćaju usklađen je sa standardima Zakona i Konvencije. Zakon o kretanju lica sa invaliditetom uz pomoć psa pomagača usklađen je sa standardima Zakona i Konvencije. Preporuke iz Analize usklađenosti zakonodavsta u Crnoj Gori sa Zakonom o zabrani diskriminacije lica sa invaliditetom: Potrebno je u Zakonu o bezbjednosti saobraćaja na putevima i Zakonu o prevozu u drumskom saobraćaju obezbediti pristup transportnom sredstvu u međumjesnom i međunarodnom drumskom saobraćaju za putnike sa invaliditetom i njihov smeštaj, kao i pristup transportnom sredstvu u gradskom i prigradskom saobraćaju, putem rampi ili platformom za olakšan ulazak i izlazak lica sa invaliditetom i sl., i to na taj način što će osnovne odredbe o ovim pitanjima propisati navedenim zakonima, prepuštajući detaljnije regulisanje ovih pitanja postojećem 17 podzakonskim aktom o posebnim uslovima za vozila kojima se obavlja javni prevoz u drumskom saobraćaju i prevoz za sopstvene potrebe i propisima jedinica lokalne samouprave. Potrebno je u Zakonu o prevozu u drumskom saobraćaju izraze “invalidi” i “invalidna lica” zamijeniti izrazom “lica sa invaliditetom”. Potrebno je u Zakonu o bezbjednosti, organizaciji i efikasnosti željezničkog prevoza obezbediti smeštaj za putnike sa invaliditetom, mogućnost njihovog kretanja kroz kompoziju voza, kao i pristup toaletnim prostorijam. Već pomenuto istraživanje iz 2016. godine pokazuje da značajan problem predstavlja neobezbeđenost prevoza do škole za djecu sa invaliditetom. Rezultati istraživanja takođe pokazuju da iako postoje niskopodni autobusi i opštinama Podgorica i Nikšić, i dalje su evidentne teškoće u korišćenju javnog prevoza kod osoba sa oštećenjem vida i osoba sa fizičkim smetnjama. Takođe, stajališta nisu u skladu sa standardima pristupačnosti, koji omogućava olakšan ulaz korisnika invalidskih kolica i korisnika drugih pomagala, što kao posledicu ima neravnopravan pristup javnom prevozu. Transportna sredstva nijesu pristupačna licima sa invaliditetom, a propisi koji definišu željeznički prevoz ne sadrže odredbe koje obezbeđuju smeštaj za putnike sa invaliditetom, mogućnost njihovog kretanja kroz kompoziju voza, kao i pristup toaletnim prostorijama. Strateški cilj u oblasti diskriminacije u pristupu javnom prevozu Ravnopravan pristup javnom prevozu svim licima sa invaliditetom, bez diskriminacije. Strateške mjere – Obezbijediti implementaciju preporuka utvrdjenih Analizom usklađenosti zakonodavstva u Crnoj Gori sa Zakonom o zabrani diskriminacije lica sa invaliditetom – Omogućiti pristup informacijama i komunikacijama u javnom prevozu licima sa svim oblicima invaliditeta.

Prava LSI iz oblasti saobraćaja dijele se na prava iz oblasti drumskog saobraćaja, željezničkog saobraćaja, vazdušnog i pomorskog saobraćaja. Pravo osoba s invaliditetom na pristupačan saobraćaj podrazumijeva pravo na upotrebu redovnih i vanrednih usluga javnog prevoza. Sredstva javnog prevoza nijesu funkcionalna ukoliko nisu pristupačna, te ukoliko nisu ispoštovani standardi pristupačnih javnih površina, drugih usluga u saobraćaju, objekata i javnih prostora kojima se kreću osobe s invaliditetom, ili ukoliko ne postoje pristupačna sredstva i usluge komunikacije i informisanja u oblasti saobraćaja, odnosno javnog prevoza. Jedan od najvažnijih propisa koji se donose na drumiski saobraćaj je Zakon o bezbjednosti saobraćaja na putevima koji propisuje da osobe s invaliditetom uživaju posebnu zaštitu u saobraćaju, i definiše da je javni prevoz putnika i tereta koji je pod jednakim uslovima dostupan svim korisnicima prevoznih usluga i vrši se u komercijalne svrhe.

Voma često se ne poštuje obaveza od prevoznika u drumskom saobraćaju (autobusa) da rezervišu obavezna mjesta u vozilu za LSI, a takođe proklamuje dostupnost usluga prevoza svim učesnicima i definiše način obavljanja javnog prevoza putnika, zatim definiše obaveze auto-taksi prevoznika u smislu da se obezbijedi minimalni broj auto-taksi vozila prilagođenih licima s invaliditetom, propisuje mogućnost postojanja posebnog linijskog međugradskog prevoza koji se obavlja na određenoj liniji, kojim se obavlja prevoz lica sa invaliditetom i putnika kojima je potrebna posebna medicinska njega, ali ne garantuje poseban linijski gradski prevoz za osobe s invaliditetom (za razliku od međugradskog) iako postoji realna potreba, a i pravo (kao usluga u zajednici) za alternativnim vidovima prevoza, i uslugom prevoza „od vrata do vrata“, zatim direktno ne propisuje obavezu pristupačnosti autobusa.

U oblasti želježničkog saobraćaja osobe sa invaliditetom i osobe sa smanjenom pokretljivošću imaju pravo na informacije o pristupu željezničkom prevozu, uslovima za pristup i korišćenje željezničkih voznih sredstava, kao i o drugim sadržajima u vozu. Prevoznik i upravljač infrastrukture dužni su da osobama sa invaliditetom bez naknade, obezbijede potrebnu pomoć radi pristupa i korišćenja željezničkih voznih sredstava. Prevoznik ili lice koje za račun prevoznika vrši prodaju voznih karata dužni su da, na zahtjev putnika, u vezi s putovanjem, za koja prevoznik zaključuje ugovor o prevozu, između ostalog, pruže informacije o dostupnosti objekata i prevoznih sredstava prevoznika za osobe sa invaliditetom, kao i za osobe sa smanjenom pokretljivošću. Ako se uzduž puta bez prepreka nalaze šalteri za prodaju voznih karata, informacioni pultevi i mjesta za pomoć korisnicima, najmanje jedan pult mora biti namijenjen korisniku invalidskih kolica i osobama niskog rasta i najmanje jedan pult mora biti opremljen sistemom sa indukcijskom petljom za regulaciju zvuka odnosno omogućavanje nesmetanog protoka informacija za osobe sa oštećenjem sluha. Prilikom davanja traženih - raspoloživih informacija prevoznik ili lice koje za račun prevoznika vrši prodaju voznih karata dužni su da obezbijede informacije primjerene potrebama osoba sa oštećenjem vida ili sluha. Na željezničkim stanicama i stajalištima pristupi vozovima za prevoz putnika izvode se na način da omogućavaju što lakši pristup putnicima i osobama s invaliditetom. Na željezničkim stanicama nedostaje sistem bezbjednog sklapanja koji obezbjeđuje da pomoćna sredstva za ukrcavanje, uključujući prenosne rampe, ne ugrožavaju invalidska kolica putnika ili pomagala za kretanje niti predstavljaju opasnost po putnike u slučaju naglog zaustavljanja. Na željezničkim stanicama postoji dio perona koji predstavlja operativno područje za pomoćna sredstava koja služe za ukrcaj korisnika kolica za kretanje. Pravilnikom o tehničkim specifikacijama interoperabilnosti koje se odnose na pristupačnost željezničkog sistema osobama sa invaliditetom i osobama sa smanjenom pokretljivošću je propisano da „željeznički prevoznik i upravljač infrastrukture ili upravljač stanice zajedno utvrđuju područje na peronu na kojem će se vjerovatno upotrebljavati pomoćno sredstvo i obrazlažu izbor područja. To područje mora biti u skladu sa peronima na kojima je trenutno predviđeno zaustavljanje voza. Ovo znači da je nekad potrebno prilagoditi mjesto zaustavljanja voza da bi se mogla osigurati pristupačnost za putnike koji su osobe sa invaliditetom.

U oblasti vazdušnog saobraćaja Zakon o vazdušnom saobraćaju propisuje da je pružalac usluga prihvata i otpreme putnika dužan da osobama sa invaliditetom i sa smanjenom pokretljivošću pruža usluge na način koji omogućava da se pod jednakim uslovima i bez diskriminacije osobe sa invaliditetom prevoze u vazdušnom saobraćaju, što je dokaz da zakon prepoznaje prava LSI, ali o potpunoj ravnopravnosti LSI sa drugim licima u ovoj oblasti još ostaje prostora za korigovanje, što je suština implementacije, odnosno detalja prakse u odnosu na teoriju.

Potrebe u oblasti zaštite lica sa invaliditeom u oblasti saobraćaja su mnogobrojne, zasnovane na praksi i na konkretnim segmentima implementacije zakona koji štite prava LSI, a na koje će projekat uticati u smislu doprinosa za unapređenje:

1. Povećanje distribuiranog promotivnog materijala i internet stranica koji oslikavaju prepreke u smislu parkiranih vozila na trotoarima, spustovima za kolica i parking mjesta rezervisana za lica sa invaliditetom, nastojanjem da se na javnim mjestima nađe što više poruka kako bi se uticalo na svijest građana, kao i druge aktivnosti prihvatljive za finansiranje.

2. Povećanje infomrisanosti i znanja građana o pravima lica sa invaliditeom kao učesnika u saobraćaju i saobraćajnim tokovima.

3. Povećanje nivoa integracije LSI u oblasti saobraćaja.

4. Poboljšanje pruženih usluga uključenosti LSI u oblasti saobraćaja i bezbjednosti.

5. Afirmisanje slobode kretanja lica sa invaliditetom.

6. Povećanje broja analiza pristupačnosti sadržaja iz domena saobraćaja, kreiranje prijedloga mjera za prevazilaženje konstatovanih nedostataka i problema.

Projekat “Unaprijedimo saobraćajnu kulutru za nediskriminaciju lica sa invaliditetom” realizuje NVO Identitet podrškom Ministarstva kapitalnih investicija u 2022. godini u oblasti zaštite lica sa invaliditetom u saobraćaju.