Edukacja dorosłych na rzecz walki ze światowym kryzysem zapyleń
ok. 12 minut czytania - polub, linkuj, komentuj!
Światowy kryzys zapyleń (globalny kryzys zapyleń, ang. global pollinator decline, global pollination crisis, pol. ŚKZ, ang. GPD, GPC) odnosi się do gwałtownego spadku liczebności, różnorodności gatunkowej i aktywności zapylaczy zwierzęcych w większości ekosystemów całej Ziemi, obserwowanego od końca XX w., a trwającego do chwili obecnej mimo rosnącej świadomości całych społeczeństw, w tym decydentów (Hallmann 2017, Kearns i in. 1998, Lebuhn 2013, Potts 2010).
Zapylacze (głównie owady błonkoskrzydłe, w mniejszym stopniu muchówki, motyle, ptaki i nietoperze) odgrywają kluczową rolę w rozmnażaniu płciowym wielu gatunków roślin okrytozalążkowych (w tym 75% gatunków uprawnych), gwarantując zapylenie krzyżowe konieczne dla pewnych z nich i podnosząc ogólną różnorodność genetyczną, przydatną pozostałym gatunkom (Garibaldi 2013, Klein 2007, Ollerton i in. 2011). Rośliny pozostają jednym z najważniejszych źródeł pokarmu, lekarstw i budulca dla ludzi, jak również ważnym źródłem paszy dla zwierząt domowych, toteż zanik zapylaczy ma dramatyczne skutki dla światowej produkcji żywności, pasz oraz wielu rodzajów biopaliw. To jednocześnie prawdziwy „ekologiczny Armageddon” z perspektywy ochrony środowiska (Proctor i in. 1996, Chaplin-Kramer i in. 2014).
Dokładne określenie skali problemu, przyczyn zaniku zapylaczy, a co za tym idzie sposobów rozwiązania kryzysu zapyleń budzi spory wśród naukowców, rolników, producentów żywności oraz polityków, tym niemniej sama konieczność walki z kryzysem nie budzi wątpliwości wszystkich zainteresowanych stron. Ludzkość uporała się niedawno z kilkoma równie groźnymi, ogólnoplanetarnymi katastrofami ekologicznymi (dziurą ozonową, kwaśnymi deszczami, wielorybnictwem oraz nadużywaniem DDT), toteż także w przypadku kryzysu zapyleń możemy sobie pozwolić na umiarkowany optymizm. Większość informacji nt. zaniku zwierzęcych zapylaczy odnosi się bieżącej sytuacji pszczół miodnych oraz trzmieli w krajach najwyżej rozwiniętych (USA, UE, CHRL, Japonia). Stale przybywa danych odnośnie dzikich gatunków pszczół samotnych, łuskoskrzydłych (ciem i motyli), dwuskrzydłych (muchówek) oraz ptaków, nietoperzy i innych drobnych ssaków zapylających rośliny ważne gospodarczo i/lub gatunki chronione oraz ginące (Proctor i in. 1996, Clermont i in. 2015, Gill i Raine 2014).
Większość uczonych i praktyków sądzi, iż światowy kryzys zapyleń wynika z kilku, częściowo niezależnych od siebie powodów:
- nadmiernego stosowania pestycydów nowych generacji (zwłaszcza tzw. neonikotynoidów);
- zanieczyszczenia powietrza spalinami, pyłami z elektrociepłowni oraz światłem;
- intensyfikacji rolnictwa (zwłaszcza wprowadzaniem wielkoobszarowych monokultur, likwidacją miedzy, żywopłotów, łąk jednokośnych oraz innych korytarzy ekologicznych);
- utraty siedlisk dla dzikich zapylaczy;
- negatywnego oddziaływania na zapylacze inwazyjnych gatunków roślin i zwierząt (przykładowo: sprowadzony z Himalajów niecierpek gruczołowaty (Impatiens glandulifera) jest tak atrakcyjny dla europejskich owadów, że nie mają one czasu i siły zapylać pozostałych roślin w pobliżu łanów tegoż niecierpka; pochodząca z Ameryki Południowej mrówka ognista (Solenopsis invicta) wyniszcza błonkówki gniazdujące w ziemi);
- wcześniejszych zaniedbań na polu pszczelarstwa (niedostatki kwarantanny rojów i sprzętu pszczelarskiego, afrykanizacja pszczół miodnych w Ameryce Płn., zbyt wolny postęp na polu weterynarii pszczół).
(Longore i Rich 2004, Lever i in. 2014, Potts 2010, Whitehorn i Goulson 2012, Winfree 2018)
Pewną, lokalną rolę może odgrywać także niszczenie pasiek i rojów pszczół oraz nadgorliwa walka z szerszeniami i „bąkami” (mylenie pożytecznych, prawem chronionych trzmieli Bombus z krwiopijnymi, roznoszącymi zarazki gzami Oestridae i ślepakami Tabanidae, zwanymi w wielu gwarach bąkami). W państwach basenu Morza Śródziemnego za niszczycieli pszczół uważa się często niektóre ptaki (zwłaszcza żołny i trzmielojada), których liczebność poprawiła się dzięki skutecznej ochronie gatunkowej w ramach Dyrektywy Ptasiej i ustawodawstw państw, a które zagrażają rojom nie tylko poprzez bezpośrednią konsumpcję pszczół, lecz także roznoszenie chorób i pasożytów, jednak ich rola może być tylko demonizowana przez rolników (Valera i in. 2011).
Drogami do pokonania GPD byłyby zatem:
- Wycofanie z użytku neonikotynoidów
- Skuteczniejsze oczyszczanie powietrza, wyższe kary za emisję spalin;
- Wsparcie instytucjonalne dla bardziej ekologicznego rolnictwa (odwrót od monokultur na rzecz szachownicy drobnych pól i pastwisk, ochrona żywopłotów, miedz i łąk);
- Lepsza ochrona siedlisk w ramach Dyrektywy Siedliskowej, programów rolno-środowiskowych oraz analogicznych aktów prawnych w innych krajach;
- Eradykacja obcych geograficznie, inwazyjnych gatunków niebezpiecznych dla zapylaczy (szczególnie mrówek ognistych w USA i południowej Europie; obcych gatunków niecierpków w UE);
- Postęp w pszczelarstwie;
- Skuteczniejsza edukacja całych społeczeństw, zwłaszcza farmerów, leśników i strażaków zaangażowanych w niszczenie gniazd szerszeni;
(Longore i Rich 2004, Lever i in. 2014, Whitehorn i Goulson 2012, Winfree 2018).
Niektórzy proponują również: udomowienie kolejnych gatunków zapylaczy, wyhodowanie samopylnych odmian roślin jadalnych (co już się udało w przypadku fig karyjskich czy winogron bezpestkowych) i/albo zastąpienie zwierzęcych zapylaczy miniaturowymi dronami. Wielu pszczelarzy wspiera zapylaczy podsiewając gdzie się da wydajne rośliny pyłko- i nektarodajne, należy jednak zachować ostrożność przy wprowadzaniu gatunków inwazyjnych na danym terytorium – niedopuszczalne jest zwłaszcza dosiewanie obcych gatunków nawłoci w pobliżu suchych muraw i widnych lasów (https://atlas-roslin.pl/rosliny-miododajne.htm, https://ochronaprzyrody.gdos.gov.pl/files/artykuly/5496/7.pdf).
Rządy krajów UE i USA wydają co raz więcej na walkę z globalnym kryzysem zapyleń. Ważnymi mecenasami badań naukowych oraz kampanii edukacyjnych nt. światowego kryzysu zapyleń są także komercyjne firmy zajmujące się produkcją żywności, kosmetyków, pasz oraz biopaliw np.: General Mills, Burt’s Bees w Stanach Zjednoczonych czy ZT Kruszwica („Olej Kujawski”) w Polsce (http://www.kujawski.pl/PomagamyPszczolom.aspx , http://www.smartbees-fp7.eu/, https://coloss.org/ ).
Zagadnienia związane ze ŚKZ od ponad 20 lat są także szeroko omawiane w ramach zajęć edukacyjnych, realizowanych w ogrodach botanicznych całego świata. W Polsce prym wiodą tu OB.UW (Warszawa, Al. Ujazdowskie) oraz OB.UMCS w Lublinie, gdyż są to placówki, których kadra naukowa od dekad mocno angażuje w badania podstawowe i stosowane z zakresu biologii zapyleń (Kołodziejska-Degórska i Jędrzejewska-Szmek 2012, Jędrzejewska-Szmek 2014).
Światowy kryzys zapyleń jako temat kształcenia dorosłych w PAN OB. CZRB w Powsinie
PAN OB. CZRB co raz mocniej angażuje się w edukację dzieci i dorosłych, zdrowych i niepełnosprawnych, gości i własnych pracowników na rzecz walki z GPC.
Dorosłych edukowanych w Powsinie nt. GPD można podzielić na dwie przeciwstawne grupy z uwagi na ich znajomość biologii zapylania: ludzi dysponujących szeroką i dość aktualną wiedzą (pszczelarzy i zielarzy-amatorów) oraz zupełnie pozbawionych znajomości tychże problemów, a co gorsza obciążonych wieloma przesądami.
W naszej praktyce andragogicznej stosujemy zarówno wykład, jak i metody aktywizujące odbiorców. Najczęściej sięgamy po dyskusję. Metody uczenia na stanowisku pracy są niezastąpione w przypadku stażystów oraz początkujących pracowników. Analizy przypadku, gry i symulacje, odgrywanie ról wykorzystuje się u nas głównie w pracach z dziećmi i młodzieżą.
Wycieczki dla grup zorganizowanych czyli z ŚKZ przez kolekcje
Wycieczki dla grup zorganizowanych, szczególnie: studentów mazowieckich, podlaskich i opolskich uczelni, Kół Gospodyń Wiejskich, delegacji pracowników Lasów Państwowych, Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska, Wojewódzkich Funduszów Ochrony Środowiska etc. to doskonała okazja by wspomnieć o kryzysie zapyleń oraz o blaskach i cieniach walki z ŚKZ (GPD).
Podczas zwiedzania kolekcji polowych zwracam uwagę na rośliny przyjazne pszczołom, szczególnie na okazy, dla których zabrakło tabliczek. Dotyczy to zwłaszcza upraw facelii błękitnej (Phacelia tanacetifolia), gorczycy jasnej (Sinapis alba), rzepaku (Brassica napus var. napus) i gryki zwyczajnej (Fagopyrum esculentum) na terenach rewitalizowanych, gdzie skasowano dotychczasowe kolekcje ozdobnych cebulowych i kłączowych, a powstają: Kolekcje Roślin Dalekiego Wschodu, ogródki sensoryczne oraz nowe różanki.
Niekiedy wdaję się w dyskusję z pszczelarzami i zielarzami nt. przyrodniczych i społecznych kosztów ratowania zapylaczy poprzez samowolne podsiewanie różnych pożytków pszczelich. Omawiamy zarówno korzyści płynące z obecności okazałych, północnoamerykańskich gatunków i mieszańców nawłoci (Solidago spp.), trojeści amerykańskiej (Asclepias syriaca), grochodrzewu, „białej akacji” (Robinia pseudoacacia), karagany syberyjskiej, „żółtej akacji” (Caragana arborescens), winobluszczu trójklapowego (Parthenocissus tricuspidata), przegorzanów kulistych (Echinops sphaerocephalus), niecierpków gruczołowatych (Impatiens glandulifera); jak i straty dla polskich flory i fauny.
Odniesienia do kryzysu zapyleń wplata się nierzadko w opowieści o wielu innych zagadnieniach z zakresu ekologii zapylania roślin. Świetnym miejscem jest oranżeria „Zielony Raj” z uwagi na nagromadzenie egzotów o niespotykanych, a przynajmniej rzadko spotykanych w Polsce strategiach zapylania. Juki Yucca eksponowane w części pustynnej Oranżerii czy wszechobecne figowce (mamy ich kilka gatunków, od „świętego drzewa Bodhi” Ficus religiosa do figi pospolitej Ficus carica) to okazja do omówienia nursery pollination oraz kapryfikacji jako tradycyjnej metody wspomaganego zapylania drzew owocowych. Szyszkowanie sagowców (Cycadopsida) to pretekst by zapytać, kto przegapił rolę much przy zapylaniu tych najprymitywniejszych i najdroższych na czarnym rynku nagozalążkowych? Tropikalne kokornaki (Aristolochia) dostarczają okazji do snucia gawęd o roślinach wytwarzających ciepło oraz kwiatach pułapkowych, jakże często mylonych z liśćmi pułapkowymi drapieżnych roślin (kapturnic Sarracenia i dzbaneczników Nepenthes). O zapylaniu przez nietoperze wspomina się, gdy kwitnie „królowa nocy/kwiat jednej nocy” czyli saguaro Carnegiea gigantea. O zapylaniu przez ptaki gdy kwitnie strelicje: Mikołaja Strelitzia nicolai i królewska S. regia. Metrosideros robusta to z kolei przykład drzewa zapylanego przez jaszczurki. Eksponuje się tu również prawdziwą akację Acacia, można zatem napomknąć o nektariach pozakwiatowych dla mrówek.
Kolekcje polowe także są znakomitą przestrzenią demonstracyjną, pozwalającą na wieloaspektowe omówienie różnych zagadnień związanych z zapylaniem roślin, produkcją owoców i nasion oraz światowym kryzysem zapyleń.
Przykładowo Warzywnik, a dokładniej sąsiedztwo starych i nowoczesnych odmian ogórków siewnych (Cucumis sativus), daje asumpt do rozmów o formach bezpestkowych tychże warzyw z rodziny dyniowatych, apomiktycznych lub owocujących po zadaniu im sztucznych fitohormonów.
Sad Pomologiczny to wymarzone miejsce debat o dwupienności jako utrudnieniu dla sadowników oraz o różnych metodach „obejścia tego problemu” (poprzez szczepienie męskich gałązek na okazach żeńskich albo selekcję form jednopiennych) na przykładzie „mini kiwi” czyli aktinidii ostrolistnej (Actinidia arguta) oraz rokitnika (Hippophae rhamnoides).
Wielorakie sprawy związane z płciowością u roślin drzewiastych oraz kryzysem zapyleń można też omówić w Arboretum. W ramach edukacyjnego szlaku „Od katalpy do ambrowca po liściach tulipanowca: rośliny północnoamerykańskie” prezentowane są gatunki z półkuli zachodniej, odgrywające rosnącą rolę w polskim pszczelarstwie jako późne (jesienne) pożytki pszczele, szczególnie rożnik przerośnięty (Silphium perfoliatum).
W Narodowej Kolekcji Historycznych Odmian Róż niemal zawsze padają pytania o współpracę PAN OB. CZRB z pszczelarzami, jak również o nasze własne pasieki.
Byliniarnia (Kolekcja Bylin Ozdobnych) obfituje w uliki czyli domki dla dzikich gatunków pszczół samotnych. W sezonie można tu zobaczyć chmary motyli dziennych (zwłaszcza rusałek i dostojek), unoszące się wokół budlei czy fruczaki gołąbki szukające fioletowych i złocistych kwiatów. Domki ze wzorcowych ogródków działkowych stwarzają dogodną okazję do dyskusji o szerszeniach i ich zwalczaniu.
Uliki są też w Kolekcji Flory Polski, dokładniej u powały na Domku Góralskim, koło sztucznej „połoniny bieszczadzkiej” Ryc. 1. Łany hebdu (Sambucus ebulus) to doskonałe miejsce by zademonstrować gościom wielostronne więzy łączące mszyce z mrówkami i pszczołami (pozyskującymi z mszyc spadź).
Okolice bram, szczególnie najbliższe okolice Cafe Ogród z parkanem porośniętym milinem (Campsis radicans), to wspaniałe miejsce na opowieść o zmianie zapylaczy z kolibrów na trzmiele i pszczoły.
Ryc. 1: Domek dla pszczół - kolekcja Flory Polskiej
Samokształcenie turystów indywidualnych oraz grup bez przewodnika z ramienia PAN OB. CZRB
PAN OB. CZRB we współpracy z ZT Kruszwica przygotował:
- duże, barwne tablice edukacyjne nt. zapylaczy;
- mniejsze tabliczki z napisem „Rośliny przyjazne pszczołom” do poszczególnych kolekcji polowych;
- oraz wspomniane już wyżej domki dla pszczół samotnych i trzmieli.
Tablica edukacyjna Ryc. 2, postawiona między Oranżerią a szpalerem cyprysików nutkajskich, obok wiśni ozdobnych (sakur) a naprzeciw ścieżki do Kolekcji Flory Polski, pozwala nauczyć się samodzielnego rozpoznawania pszczoły miodnej, trzmiela oraz ich dzikich krewniaczek: murarki i pszczolinki. Przekazuje też podstawowe zalecenia dla przyjaciół pszczół: stosować ostrożnie pestycydy, zrezygnować ze środków ochrony roślin zbyt groźnych dla błonkówek, nie wypalać na przedwiośniu traw, w miarę możności zostawiać w ogrodzie „dziki zakątek” dla owadów oraz wykładać uliki.
Ryc.2: Zasady przyjaciela pszczół
Grupy bez przewodnika oraz turyści indywidualni wiele czasu spędzają w powsińskiej Kolekcji Roślin Leczniczych i Przyprawowych. Prezentujemy tu pokaźną kolekcję gatunków przyjaznych pszczołom miodnym oraz dzikim gatunkom błonkówek. Są to przede wszystkim bogate w olejki eteryczne zioła z rodziny jasnotowatych, dawniej zwanych wargowymi (Lamiaceae, dawne Labiateae) jak: kocimiętki (Nepeta), szałwie (Salvia), pysznogłówki (Monarda), cząbry (Satureja), macierzanki (Thymus) czy lebiodki (Origanum). Atrakcją dla błonkówek są także przedstawiciele paru innych rodzin, przede wszystkim ww. trojeść amerykańska i cytryniec chiński (Schizandra sinensis). Przypominają o tym ww. tabliczki z logiem Oleju Kujawskiego i napisem „Roślina przyjazna pszczołom” Ryc. 3.
Ryc.3: Rośliny przyjazne pszczołom
ŚKZ a szkolenia i praktyki zawodowe w PAN OB. CZRB
Stażystów angażowano niekiedy do zliczania okazów kruszczyka szerokolistnego (Epipactis helleborine), jak również do zliczania kwiatów, a potem torebek nasiennych na pojedynczych pędach generatywnych tegoż storczyka. Kruszczyk szerokolistny znajduje w naszym Ogrodzie znakomite warunki rozwoju, siejąc się spontanicznie w niemal wszystkich kolekcjach polowych, najobficiej w miejscach sztucznie ściółkowanych kwaśnym torfem i korą w ramach pielęgnacji hortensji, wrzosów i rododendronów. Roślina ta odznacza się ciekawym mechanizmem zapylania, albowiem oszukuje swoich owadzich partnerów odurzając ich nektarem, a wcale nie dostarcza przy tym składników odżywczych. Narkotyzowanie gości kwiatowych zapylających kruszczyki stanie się zrozumiałe, kiedy uwzględni się: późną porę kwitnienia (lipiec-początki września) oraz nikłą atrakcyjność tych kwiatów dla błonkówek. Kruszczyk szerokolistny jako gatunek do tej pory leśny cierpiał przez miliony lat na dotkliwy brak dogodnych zapylaczy, albowiem od lipca do września w naszych, europejskich puszczach innych, efektownych roślin owadopylnych, zwabiających rzesze błonkoskrzydłych. Całkiem niezłym sposobem na zatrzymanie jak najdłużej potencjalnych przenosicieli pyłku stało się zatem ich otępianie czy powolne usypianie, tak by spędzały maksymalnie dużo czasu na kolejnych kwiatach Epipactis helleborine. Wadą tej strategii ewolucyjnej jest fakt, iż otumanione kruszczykowym nektarem osy, pszczoły i trzmiele łatwo padają łupem ptaków bądź pająków. Biologia tego storczyka dostarcza pewnych danych o stanie zapylaczy, gdy w przypadku niedoboru owadów, kruszczyk przestawia się na klejstogamię to znaczy nie otwiera kwiatów dla insektów, lecz produkuje nasiona bez otwierania kwiatów - samopylnie. Można się zastanowić, czy tak plastyczny ekologicznie, raz obco-, a raz samopylny kruszczyk szerokolistny jest przodkiem innych, bardziej wyspecjalizowanych, już tylko samopylnych przedstawicieli tego rodzaju?
Coaching i doradztwo dla muzealników i artystów
Blaski i cienie miododajnych roślin były wspomniane podczas „Kolacji z gatunkami inwazyjnymi” (https://nowyteatr.org/pl/event/kolacja ).
Aktywność w mediach społecznościowych
Zapylacze co raz częściej goszczą na Facebooku i blogu „Florofil”. Na Fejsie były wpisy nt. „polskiego kolibra” czyli fruczaka gołąbka, aktywnej głównie w dzień ćmy, nader częstej w naszym Ogrodzie Botanicznym.
Na blogu omówiono w przystępny sposób życie i znaczenie pszczoły miodnej: https://blog.ogrod-powsin.pl/pszczola-miodna-jedyna-w-swoim-rodzaju/
Coroczne imprezy tematyczne (Miesiąc Japoński, Dni Magnolii, Różaneczników i Azalii, Róż, Jabłoni, Festiwal Nauki, Piknik Rodzinny PAN)
Imprezy tematyczne przyciągają do naszego Ogrodu Botanicznego pszczelarzy, którzy często demonstrują gościom PAN OB. CZRB żywy rój pszczeli w specjalnym, przeszklonym ulu, jak również pokazują zwiedzającym ramki, wosk czy sprzęt pszczelarski Ryc. 4:
Ryc. 4: Żywy rój
Dni Różaneczników i Azalii (kwiecień) to wspaniała okazja by omówić rośliny o nektarze odurzającym dla pszczół, jakimi są m.in. różaneczniki (https://www.facebook.com/miodzpowsina ).
Święto Jabłoni (ostatni tydzień września) to czas na podkreślenie roli sadów, zwłaszcza tych ekstensywnie użytkowanych, dla dobrostanu owadzich zapylaczy Polski.
Przemiana kwiatu w owoc, jak również rola owadów, ptaków lub wiatru w tym procesie, intrygowały ludzkość od tysięcy lat. Ani starożytni Grecy, ani poprzedzające ich wielkie kultury Bliskiego Wschodu i północnej Afryki (Sumer, Egipt, Babilon, Persja) nie potrafiły nawet w ogólnych zarysach zrozumieć tego problemu, gdyż obserwowano tam głównie najbardziej wyrafinowane systemy zapylania: u figi karyjskiej i u palmy daktylowej. Dopiero druga połowa XX wieku przyniosła skokowy postęp wiedzy w tej dziedzinie. Jeżeli spełnią się pesymistyczne scenariusze i w ciągu najbliższych dekad wyginie 90% roślin okrytozalążkowych, to ludzkość zostanie pozbawiona owoców i warzyw, jak również tytoniu, czekolady, kawy i herbaty (Kevan i Philips 2001, Bauer i Wing 2016). Tego nie chcemy, a wciąż możemy uniknąć tej katastrofy, toteż ratujmy pszczoły oraz resztę zwierzęcych zapylaczy!
Adam Kapler – botanik z PAN Ogrodzie Botanicznym – Centrum Zachowania Różnorodności Roślin, skarbnik Oddziału Warszawskiego Polskiego Tow. Botanicznego, członek komisji rewizyjnej Centrum Ochrony Mokradeł. Od ponad 10 lat zabezpiecza zasoby genowe rodzimych gatunków ginących i rzadkich – ostatnio w ramach projektu POiŚ „FlorIntegral - zintegrowana ochrona in situ i ex situ rzadkich, zagrożonych i priorytetowych gatunków flory na terenie Polski. POIS.02.04.00-00-0006/17”, jak również oprowadza wycieczki, szkoli nowych pracowników, konsultuje projekty artystyczne, przygotowuje materiały promocyjne i współtworzy dwujęzyczne ścieżki edukacyjne dla PAN OB. CZRB.
|
Interesujesz się edukacją osób dorosłych w zakresie ekologii? Szukasz inspiracji, sprawdzonych źródeł informacji i niestandardowych form pracy? Tutaj zebraliśmy dla Ciebie wszystkie artykuły na ten temat opublikowane na polskim EPALE! |
Zobacz także:
Źródła:
Bauer, D., Wing, I. (2016). The macroeconomic cost of catastrophic pollinator declines. Ecological Economics. 126, 1-13.
Clermont, A..; Eickermann, M.; Kraus, F.; Hoffmann, L.; Beyer, M. (2015). Correlations between land covers and honey bee colony losses in a country with industrialized and rural regions. Science of the Total Environment. 532: 1–13.
Chaplin-Kramer, R.; Dombeck, E.; Gerber, J.; Knuth, K.; Mueller, N..; Mueller, Ziv, M.; Klein, A.-M. (2014). Global malnutrition overlaps with pollinator-dependent micronutrient production. Proceedings: Biological Sciences. 281 (1794): 1–7.
Garibaldi, L.A., (2013). Wild pollinators enhance fruit set of crops regardless of honey bee abundance. Science. 2013. 339(6127): 1608-1611.
Gill, R.; Raine, N.E. (2014). Chronic impairment of bumblebee natural foraging behaviour induced by sublethal pesticide exposure. Functional Ecology. 28 (6): 1459–1471.
Hallmann, C.A., (2017). More than 75% decline over 27 years in total flying insect biomass in protected areas. Plos One. 12:e0185809.
Jędrzejewska-Szmek, K. (2014). „Pod liściem miłorzębu” - pakiet materiałów edukacyjnych dla najmłodszych uczniów. Biologia w Szkole. 4: 45-49.
Kearns, C.; Inouye, D.; Waser, N, (1998). Endangered mutualisms: The conservation of plant-pollinator interactions. Annual Review of Ecology and Systematics. 29: 83-112.
Kevan, P. G.; Phillips, T. (2001). The economic impacts of pollinator declines: an approach to assessing theconsequences. Conservation Ecology 5(1): 8 http://www.consecol.org/vol5/iss1/art8/
Klein, A.M., (2007), Importance of pollinators in changing landscapes for world crops. Proceedings of the Royal Society B-Biological Sciences. 274(1608): 303-313.
Kołodziejska-Degórska, I.; Jędrzejewska-Szmek, K. (2012). Dotknąć, spróbować, zobaczyć. Edukacja przyrodnicza w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego [w:] Edukacja Przygodą. Wydawnictwo: Pracownia Nauki i Przygody.
Lebuhn, G., (2013). Detecting Insect Pollinator Declines on Regional and Global Scales. Conservation Biology. 27(1): 113–120.
Lever, J.; Nes, E.H.; Scheffer, M.; Bascompte, J. (2014). The sudden collapse of pollinator communities. Ecology Letters. 17(3): 350–359.
Longcore, T.; Rich, C. (2004). Ecological light pollution. Frontiers in Ecology and the Environment. 2(4): 191–198.
Ollerton, J.; Winfree, R.; Tarrant, S. (2011) How many flowering plants are pollinated by animals? Oikos. 120(3): 321-326.
Potts, S., (2010). Global pollinator declines: trends, impacts and drivers. Trends in Ecology & Evolution, 2010. 25(6): p. 345-353.
Proctor, M.; Yeo, P.; Lack, A. (1996). The natural history of pollination. HarperCollins Publishers. University of Exeter, Exeter, UK, 479 pp.
Puchalski, J.; Rucińska, A.; Niemczyk, M.; Kapler, A. (2016). Działalność Ogrodu Botanicznego – CZRB w Powsinie na rzecz zachowania różnorodności flory naturalnej Polski. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 5-6/2014-2015: 207-225.
Valera, F.; Martín‐Hernández, R.; Higes, M. (2011). Evaluation of large‐scale dissemination of Nosema ceranae spores by European bee‐eaters Merops apiaster. Environmental Microbiology Reports. 3(1): 47-53.
Whitehorn, P.; Goulson, D. (2012). Neonicotinoid Pesticide Reduces Bumble Bee Colony Growth and Queen Production. Science. 336 (6076): 351–352.
Winfree, R., (2018). Species turnover promotes the importance of bee diversity for crop pollination at regional scales. Science. 2018. 359(6377): 791-793.
Wykorzystane strony www:
https://www.facebook.com/miodzpowsina
http://www.kujawski.pl/PomagamyPszczolom.aspx
https://www.uw.edu.pl/events/event/rosliny-owady-i-miod-festiwal/
https://atlas-roslin.pl/rosliny-miododajne.htm
https://ochronaprzyrody.gdos.gov.pl/files/artykuly/5496/7.pdf
https://blog.ogrod-powsin.pl/pszczola-miodna-jedyna-w-swoim-rodzaju/
