Kwiecień to w Polsce miesiąc szczególnie nastrajający do myślenia o edukacji kulturowej jako edukacji równościowej i antydyskryminacyjnej. To czas 75 rocznicy powstania w getcie warszawskim oraz moment podsumowań po III NieKongresie Animatorów Kultury, który odbył się w dniach 9-11 kwietnia w Poznaniu.
Pierwsza z wymienionych okoliczności przypomina mi pewien scenariusz działania edukacyjnego realizowany przez Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” z Lublina, który można znaleźć w jednym z „Poradników Metodycznych” publikowanych na stronie Centrum Praktyk Edukacyjnych[i]. Działanie edukacyjne nosi tytuł „Listy do Henia” i jest poświęcone pamięci ofiar Holocaustu. Bohaterem tego działania jest Henio Żytomirski, żydowski chłopiec zmieszkujący wraz z rodzicami w przedwojennym Lublinie. Jego historia kończy się w 1942 roku, w czasie likwidacji lubelskiego getta. Ostatnie zdjęcie Henia pochodzi z 1939 roku, zostało zrobione przy ulicy Krakowskie Przedmieście 64. W tym samy miejscu umieszczona została wiele lat później skrzynka pocztowa, do której uczestnicy działania edukacyjnego wrzucają listy zaadresowane do małego Henia. Listy te powrócą do nich z adnotacją „adresat nieznany”. Historia małego Henia staje się nicią przewodnią do zapoznawania się z historią lubelskich Żydów, z ich zagładą, z przyczynami Holocaustu. Jest działaniem edukacyjnym opartym na przeżyciu, empatii i dopiero na tej podstawie wchodzeniu w tematykę stereotypów, nietolerancji, wykluczeń.
Fot. CC0 Creative Commons
Zakres tematyczny i problemowy
Zakres tematyczny i problemowy składający się na edukację obywatelską i antydyskryminacyjną jest praktycznie nieograniczony. Może dotyczyć tych wszystkich obszarów, w których występują czy też mogą występować jakieś przejawy dyskryminacji. Spójrzmy: ageizm, dyskryminacja ze względu na płeć, ze względu na język, ze względu na przekonania polityczne, klasę, przynależność narodową, etniczną, przekonania religijne, dysfunkcje społeczne, umysłowe, fizyczne, kapitał ekonomiczny, kapitały społeczny i kulturowy. Wiele spośród uprzedzeń oraz stereotypizacji to zjawiska wcale nie zachodzące w obrębie sytuacji międzykulturowych, ale funkcjonujące wewnątrzkulturowo. W Polsce takimi obszarami zapalnymi stają się ostatnio: stosunek do migrantów, macierzyństwo, prawa reprodukcyjne, nieodpłatna opiekuńcza praca kobiet, niepełnosprawność, nieheteronormatywność, kompetencje medialne, aspiracje klasowe i związane z nimi modele edukacji (publiczne-prywatne), a nawet stereotypy i uprzedzenia zawodowe. W kraju, w którym poziom zaufania społecznego należy do najniższych w Europie, lista uprzedzeń i stereotypów wewnątrzkulturowych jest bardzo długa.
Nie jest od nich wolna także edukacja kulturowa rozumiana jako narzędzie do łączenia edukacji szkolnej oraz działań edukacyjnych w instytucjach kultury i organizacjach pozarządowych. Wszak edukatorzy kulturowi pracują zarówno w sektorze kultury, jak i oświaty. Kontakt i współpraca pomiędzy tymi sektorami to pole najeżone uprzedzeniami, w szczególności tymi odnoszącymi się do jakości pracy nauczycieli. Podczas NieKongresu Animatorów Kultury, w trakcie debaty „Zawód edukatorka/edukator. Warunki działania” uprzedzenia te wybrzmiewały z sali kilkakrotnie i istotny był głos Anny Michalak-Pawłowskiej (Pełnomocnika Prezydenta m. st. Warszawy ds. Edukacji Kulturalnej) przypominający, że warunkiem wstępnym jakichkolwiek działań edukacyjnych opartych na współpracy międzysektorowej powinna być zasada wzajemnego szacunku oraz uchylenie myślenia w kategoriach stereotypów. Podobnymi warunkami opatrzone są także modele współdziałania w relacjach pomiędzy samorządami a edukatorami i animatorami kulturowymi (relacja ta stanowiła temat główny NieKongresu 2018). Uchylanie stereotypów, przypisywanie partnerowi współpracy pozytywnych intencji, szacunek względem jego decyzji, unikanie protekcjonalizmu, działań i mechanizmów kontrolnych – to długa lista wymagań, które należałoby spełnić, aby poprawić jakość współpracy pomiędzy sektorem kultury a samorządami.
Mam jednak duże wątpliwości, czy sposób aranżacji NieKongresowych sytuacji interakcyjnych zdołał przekonać uczestników o tym, że w relacjach pomiędzy kulturą a samorządami chodzi nie o stosunek władza-podwładny, ale o współpracę. Można było odnieść wrażenie, że obydwie strony tego spotkania wyszły z niego nie przekroczywszy swoich wstępnych założeń i rezerw. Niestety, po raz kolejny wybrzmiał przekaz ukazujący animatora i edukatora kulturowego jako „pomazańca bożego”, o powołaniu wręcz misjonarskim, na dalszy plan odsunięte zostały natomiast problemy z profesjonalizacją zawodową animatorów i edukatorów, warunkami ich pracy, uposażeniem finansowym, możliwościami pogłębiania kompetencji zawodowych. Z drugiej strony, to właśnie wiedza i kompterencje wskazywane były przez edukatorów jako największy deficyt tak nauczycieli (sic!), jak i przedstawicieli władz samorządowych i poważny problem we wzajemnych relacjach. Niekompetentna władza oraz oświata i romantyczna figura edukatora-misjonarza: nie są to duety zdolne budować sprofesjonalizowane modele współpracy.
Parametry takiej współpracy zostały w Polsce opracowane już kilka lat temu[ii]. Wydaje się, że wdrażanie podstawowych zasad tego modelu (pomocniczości, suwerenności, partnerstwa, efektywności, standaryzacji, uczciwej konkurencji) to proces nie tyle zakończony, ile w polskich samorządach w ogóle nie rozpoczęty. Stało się tak być może dlatego, że nie zostały jak dotąd przekroczone stereotypy i uprzedzenia w polu samej edukacji kulturowej uniemożliwiające w istocie myślenie o niej jako o działalności międzysektorowej (choćby w tym najprostszym sensie, że edukacja kulturowa jest praktyką i teorią zarówno kulturową, jak i społeczną; kulturową i oświatową; kulturową i polityczną/obywatelską – jest właśnie czynnikiem mediującym pomiędzy różnymi podmiotami w pejzażu społecznych i ekonomicznych nierówności). Nie została przekroczona tendencja myślenia o kulturze jako o "kwiatku do kożucha", a nie na przykład obszarze, poprzez który można realizować zasadę pomocniczości. W tym kontekście edukacja kulturowa jako edukacja demokratyczna, równościowa, antydyskryminacyjna odgrywa kluczową rolę, także jako narzędzie autorefleksji i autokorekty dla samych edukatorów kulturowych.
Antydyskryminacyjna edukacja kulturowa
Niektóre z NieKongresowych warsztatów poświęcone zostały antydyskryminacyjnej edukacji kulturowej. W tym kontekście szczególnie warto wspomnieć o warsztatach: „Jak sobie radzić z różnicą? Refleksja antydyskryminacyjna” Mai Branki; Moniki Klonowskiej „Komunikacja w sytuacjach konfliktowych”; Maliny Baranowskiej-Janusz „Wspieranie różnorodności. Jak przeciwdziałać mowie nienawiści?”; „Kierunek: Kultura bez barier. Jak udostępnić wydarzenie osobom z niepełnosprawnością wzroku?” Anny Żurawskiej i Roberta Więckowskiego; oraz „Jak aktywizować cudzoziemców przez kulturę?” Mamadou Diouf. Także działania Europejskiego Centrum Solidarności w Gdańsku, prezentowane podczas sesji „Dobre Praktyki”, to ciekawy przykład edukacji i animacji antydyskryminacyjnej oraz włączającej, adresowanej do imigrantek i imigrantów przebywających w Polsce.
Kilka trenerek prowadzących warsztaty podczas NieKongresu 2018 to osoby związane z podmiotem, którego działaniom warto przyglądać się szczególnie w kontekście edukacji demokratycznej oraz międzysektorowej dotyczącej tak pola kultury, jak i oświaty: Centrum Edukacji Obywatelskiej (CEO). Na przykład Maja Dobiasz-Krysiak oraz Malina Baranowska-Janusz (razem z Małgorzatą Leszko) to redaktorki publikacji „Dobre praktyki antydyskryminacyjne”, którą czytelnicy niniejszego tekstu będą mogli odnaleźć w zakładce Materiały na stronie EPALE.
Działania Centrum Edukacji Obywatelskiej to działania na rzecz lepszej, demokratycznej szkoły i jednocześnie systematyczne podnoszenie kompetencji zawodowych nauczycieli w zakresie edukacji obywatelskiej. Wszak CEO jest także niepubliczną placówką doskonalenia nauczycieli[iii]. Oprócz programów adresowanych specyficznie do szkół, jak na przykład Szkoła Demokracji[iv], CEO prowadzi także działania, które mogą być z powodzeniem adresowane do edukatorów i animatorów kulturowych pragnących pogłębiać swoje kompetencje w zakresie edukacji krytycznej. W tym kontekście na szczególną uwagę zasługuje program MIND OVER MEDIA. Szkoła krytycznego myślenia[v], funkcjonujący jako platforma społecznościowa umożliwiająca analizę języka propagandy w mediach oraz jako program dostarczający narzędzi, metod i publikacji w zakresie krytycznej analizy zawartości mediów. Umiejętności i narzędzia krytycznego myślenia są skorelowane w programie MIND OVER MEDIA z narzędziami analizy medioznawczej: trudno o lepszy przykład cyfrowej, krytycznej edukacji kulturowej[vi].
Z chwilą, gdy funkcjonowanie edukacji antydyskryminacyjnej w szkołach publicznych jest zagrożone, edukatorzy kulturowi pracujący międzysektorowo mają dzisiaj szczególnie dużo do zrobienia: wymaga to wytężonej pracy w budowaniu profesjonalnych modeli współpracy zarówno z oświatą, jak i z samorządami.
dr hab. Marta Kosińska – kulturoznawczyni, pracuje w Instytucie Kulturoznawstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Współzałożycielka, działaczka i badaczka w Centrum Praktyk Edukacyjnych przy CK Zamek w Poznaniu. Animatorka środowiska edukacji kulturowej, doradczyni i konsultantka działań edukacyjnych, ewaluatorka projektów z zakresu edukacji kulturowej, badaczka i projektodawczyni badań z zakresu edukacji kulturowej. Ambasadorka EPALE.
[i] „Poradnik metodyczny. Edukacja kulturowa: http://cpe.poznan.pl/publication/testowa-publikacja/
[ii] Zob. M. Dudkiewicz, G. Makowski, Współpraca między organizacjami pozarządowymi i administracją samorządową. Problemy, wyzwania, rekomendacje, Biblioteka Pożytku Publicznego, Warszawa 2011; Poradnik Modelowej Współpracy Administracji Publicznej i Organizacji Pozarządowych, Sieć Wspierania Organizacji Pozarządowych Splot, Warszawa 2012 http://www.isp.org.pl/uploads/filemanager/Program%20Spoleczenstwa%20Obyw...; K. Łotowska, K. Sztop-Rutkowska, M. Falej, E. Szadkowska, Poradnik. Model współpracy międzysektorowej w zakresie dialogu obywatelskiego oparty o ciała konsultacyjno-doradcze ze szczególnym uwzględnieniem rad pożytku publicznego, Fundacja Rozwoju Ziemi Oleckiej, http://www.ngomazury.pl/public/uploads/files/file-24-128-poradnik-model-...; Model współpracy administracji publicznej i organizacji pozarządowych, zob. http://poradnik.ngo.pl/wiadomosc/724324.html
[iii] CEO, placówka doskonalenia nauczycieli: https://pdn.ceo.org.pl/placowka-doskonalenia-nauczycieli
[iv] Szkoła demokracji: https://szkolademokracji2017.ceo.org.pl/o-programie
[v] MIND OVER MEDIA. Szkoła krytycznego myślenia: https://media.ceo.org.pl/mind-over-media
[vi] https://media.ceo.org.pl/materialy
Zobacz także:
Dobre praktyki antydyskryminacyjne nauczycieli i nauczycielek współpracujących z Centrum Edukacji Obywatelskiej
| Dołącz do nas na