Een sterkere democratie door burgerschapseducatie

Wanneer je de tijd van Aristoteles in het Oude Griekenland vergelijkt met de 21^e eeuw in Europa en de rest van de wereld, dan kan je wel stellen dat de betekenis van democratie meerdere keren is veranderd. Democratie is tegenwoordig vooral gebaseerd op de rechtsstaat, een samenspel van verschillende instituten, politieke rechten en participerende besluitvorming, met gekozen vertegenwoordigers en invloed van burgers op politieke beslissingen. De geschiedenis leert ons dat dit systeem vrij kwetsbaar is, ondanks dat het uitgaat van vertegenwoordiging en participatie.

Er zijn verschillende manieren om een democratisch systeem te versterken en tegelijkertijd actuele en opkomende bedreigingen aan te pakken. Uit de campagne “Democracy Here, Democracy Now” van de Raad van Europa komt het volgende relevante citaat:

“Het enige antwoord op de problemen van de democratie is meer democratie: democratie is een democratiseringsproces. Leren over en voor democratie, steun en erkenning voor structuren en nieuwe vormen van jongerenparticipatie, waaronder een gunstig klimaat voor de samenleving van jongeren, blijven belangrijke domeinen.”

Er zijn verschillende instellingen en internationale organen ter bevordering van democratie en de rechtsstaat. Ondanks criticasters die beweren dat de Europese Unie in democratisch opzicht tekortschiet, stelt de EU via wetgevingsinitiatieven en financiering alles in het werk om democratieën niet alleen sterker te maken, maar ook om hun functioneren binnen en buiten haar grenzen te ondersteunen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de prioriteit van de Europese Commissie voor 2019-2024 genaamd “Een nieuwe impuls voor de Europese democratie”, onder meer gebaseerd op het volgende principe: “Een democratie vraagt dagelijkse inzet en vernieuwing, wat betekent dat burgers zich moeten kunnen uitspreken.”

Een element dat door meerdere initiatieven en belanghebbenden op verschillende niveaus als belangrijk wordt aangemerkt, is leren en educatie, meer bepaald burgerschapseducatie. Vanuit dit perspectief vind je hieronder een aantal aanbevelingen voor het inzetten van de verschillende dimensies van burgerschapseducatie voor de versterking van democratieën.

Leven lang ontwikkelen, ook buiten formele onderwijsomgevingen

Een van de standpunten van het Europees Jeugdforum luidt als volgt: ”Burgerschapseducatie moet een dynamisch leerproces zijn, toegesneden op de context en op elke lerende. Het moet gestoeld zijn op waarden en lerenden, met name jongeren, de kennis, inzichten, vaardigheden en instelling bijbrengen die ze nodig hebben om hun rechten uit te oefenen, maar vooral ook om in algemene zin bij te dragen aan de gemeenschap en de maatschappij, en om empathisch en zorgzaam te zijn en rekening te houden met toekomstige generaties.” (Youth organisations contribution to citizenship education, 2016)

Dit citaat is niet willekeurig uitgekozen. Het spitst zich logischerwijs toe op de jeugd en op jongeren, maar is relevant en herkenbaar voor iedereen die deel uitmaakt van een gemeenschap, ongeacht de groep of samenleving waar het om gaat. Dat het een dynamisch leerproces wordt genoemd, is van belang. Dit betekent dat het gaat om een proces dat niet voorbehouden is aan een formele onderwijsomgeving.

Vanzelfsprekend is het wel belangrijk om de kwaliteit van formeel burgerschapseducatie te waarborgen, maar tegelijkertijd moet de rol van niet-formeel en informeel leren op waarde geschat worden, door onderwijzers ook buiten de formele setting te ondersteunen. Mensen komen hun hele leven met leren en leermogelijkheden in aanraking (als het goed is). Dit betekent dat burgerschapseducatie in al zijn facetten erkend moet worden als een integraal onderdeel van leven lang ontwikkelen.

Versterking van educatie door de opbouw van diverse en inclusieve samenlevingen

Het aanbieden van burgerschapseducatie kan verschillende uitwerkingen hebben, afhankelijk van onder andere de kwaliteit van het proces, de capaciteiten van de onderwijzers en de achtergrond van de doelgroep. Wat hoe dan ook erg belangrijk is om de impact en de waarde van het proces te vergroten, is een aanpak waarbij uitgegaan wordt van rechten en waarbij er plaats is voor erkenning van en aansluiting bij andere gebieden die zich richten op het bevorderen van een democratische levenswijze en van actieve burgers. Het gaat dan onder andere om:

• Mensenrechteneducatie
• Educatie in het kader van duurzame ontwikkelingen
• Vredeseducatie
• Interculturele educatie

Deze verschillende vormen van educatie hangen onderling samen en versterken elkaar, resulterend in een krachtiger proces. Een proces waarbij mensen niet alleen inzichten opdoen, maar ook de kans krijgen om kritisch te zijn en bepaalde houdingen en handelingen ter discussie te stellen. Een veelomvattend proces ook, dat de dialoog bevordert, oog heeft voor intersectionaliteit en investeert in inclusiviteit. Op deze manier worden mensen niet alleen ondersteund in hun begrip van de verschillende aspecten van democratie, maar ook in het voortbouwen op ervaringen en praktijkvoorbeelden uit het echte leven.

Kerncompetenties voor de bevordering van actief burgerschap en een democratische cultuur

Samenlevingen hebben altijd te maken met verschillende uitdagingen en bedreigingen, zowel actueel als potentieel. Het is daarom belangrijk dat we op het individuele én het collectieve niveau toegerust zijn om die bedreigingen te identificeren en uitdagingen succesvol aan te gaan. Wat we daarvoor nodig hebben, zijn competenties die bepaalde waarden, houdingen, vaardigheden, kennis en kritische inzichten met elkaar combineren (zie voor meer details - CoE - COMPETENCES FOR DEMOCRATIC CULTURE).

Digitale democratie, de wereld is meer dan wat we zien

Onze levens spelen zich tegenwoordig deels af in de digitale ruimte. Als we het hebben over sterkere democratieën, is het dus belangrijk dat vooruitgang op dit gebied ook een democratischer en veiliger digitale ruimte tot gevolg heeft. Dit wordt uitstekend toegelicht in het UNESCO-rapport “Advancing Artificial Intelligence-Supported Global Digital Citizenship Education”.

“Educatie op het gebied van digitaal wereldburgerschap zou eigenaarschap van leren (learner agency) moeten inspireren en lerenden moeten aansporen zich actief in te zetten voor het verbeteren van de wereld. Volgens Parekh (2003) draagt wereldburgerschap op drie manieren bij aan een houding die leren ten goede komt: structurele en kritische bevraging met betrekking tot het thuisland van de lerende en het beleid aldaar, actieve interesse in buitenlandse zaken en actieve inzet [...] Lerenden moeten een houding en vaardigheden, onder andere op het gebied van kritisch denken, ontwikkelen die bijdragen aan eigenaarschap van leren (Lindsey, 2021). Dit samenspel van de juiste vaardigheden en houding geeft lerenden het besef dat ze hun gedachten, stem en digitale identiteit actief ontwikkelen via digitale ervaringen en dat ze de mogelijkheid hebben om deze ervaringen en deze kennis in te zetten om de interactie aan te gaan met de wereld om hen heen. (Lindsey, 2021).” 

Deze aanbevelingen en datgene waar ze toe aansporen, zijn slechts een klein deel van het werk dat nodig is voor sterkere democratieën. Moeilijke tijden vereisen niet altijd moeilijke maatregelen. Bovenal is het belangrijk dat we ons voorbereiden op en investeren in de samenwerking tussen onze samenlevingen om moeilijke tijden goed door te komen. We moeten actief burgerschap bevorderen, in leven lang ontwikkelen en burgerschapseducatie investeren en vooral samenwerken om onze democratieën te versterken.

Enkele andere nuttige bronnen:

• Citizenship Competence - Online Activity
• UNESCO - Social Contract Pedagogy: a dialogical and deliberative model for Global Citizenship Education